Arktyka. Geopolityczne klimaty w militarnym kontekście

Niedawno media zelektryzowała wiadomość, że do Gdańska Północną Drogą Morską dotarł chiński kontenerowiec. Niektórzy ogłosili to jako przełom w wykorzystaniu szlaków arktycznych w transporcie morskim. A trzeba podkreślić, że szlak arktyczny wykorzystywany jest od wielu lat do transportu towarów, a ropa i gaz płyną zbiornikowcami do państw Europy Zachodniej i innych krajów po dzień dzisiejszy. 

O trudach podróży morskich po akwenach arktycznych napisano już wiele książek. Jednak zmiany klimatyczne i geopolityczne wprowadzają nowe warunki i kryteria oceny tych rozległych obszarów. Ostatnie lata są szczególnie dynamiczne zarówno w zmianach pokrywy logowej jak i sytuacji politycznej. Zapowiadają się coraz ciekawsze sytuacje w wymiarze regionalnym oraz globalnym. Kontradmirał dr Czesław Dyrcz, oraz kmdr dr Rafał Miętkiewicz z Akademii Marynarki Wojennej wstrzelili się więc w odpowiedni temat i czas publikując książkę pt. „Arktyka. Geografia, klimat i geopolityka”. 

Temat jest „obszerny”, bowiem powierzchnia Arktyki wynosi co najmniej 21 mln km². Szacuje się nawet, że obszar Arktyki może obejmować około 27 milionów km², ponieważ jego granice określane są w oparciu o temperaturę na morzu i lądzie. Granice Arktyki wyznaczane na morzu na izotermie lipca 5°C i na lądzie w oparciu o izotermę 10°C. To sprawia, że mimo ocieplenia, Arktyka, w geograficznym rozumieniu, obejmuje dużą powierzchnię lodu, ocean i okoliczne morza oraz lądy Półkuli Północnej. Jest więc obszar będący w bezpośrednim zainteresowaniu gospodarczym i politycznym wielu krajów. 

W zależności od sezonu powierzchnia i grubość arktycznego lodu morskiego zmienia się.  W wyniku zmian klimatycznych lód topnieje i odrywa się całymi ścianami. W czasie zimy jego powierzchnia sięga średnio około 15 mln km², a grubość dochodzi do około 5 m. Z  końcem  lata (połowa września) powierzchnia lodu wokół bieguna północnego maleje do około 3,5 mln km², a jego grubość osiąga średnio od 2 m do 3 m. Lód jednoroczny może mieć grubość od 1 do 1,5 m.  

W granicach Arktyki jest Ocean Arktyczny z wyspami oraz północne rejony Europy i Ameryki Północnej oraz azjatyckiej części Federacji Rosyjskiej. W Europie do Arktyki zalicza się  północne terytoria kilku krajów, w tym Grenlandię, a także północne tereny Rosji, Kanady, Stanów Zjednoczonych (Alaska), Norwegii, Szwecji i Finlandii. To tylko formalny wymiar układu geopolitycznego. 

Sytuacja geopolityczna w Arktyce zmienia się wraz z odkrywanie kolejnych zasobów, zwiększeniem dostępności do nich w wyniku ocieplenia, poprawy żeglowności i dostępności portów i wysp przez dłuższe niż dotąd okresy. Zmienił się również militarny aspekt postrzegania regionu po napaści Rosji na Ukrainę i zwiększeniu zainteresowania wzmocnieniem obecności militarnej Stanów Zjednoczonych na Grenlandii. 

Źródło: Domena Publiczna, CIA World Factbook

Arktyka 4 milionów

- Obecnie Arktyka znajduje się w dominacji trzech zjawisk: zmieniającego się klimatu, nowych uwarunkowań geopolitycznych oraz dalekosiężnych konsekwencji inwazji Rosji na Ukrainę. Arktyka jest domem dla prawie czterech milionów ludzi, którzy zmagają się ze skutkami zmian klimatycznych zmieniających ich życie i źródła utrzymania. Arktyka nabiera również nowego znaczenia militarnego – zauważają we wstępie do książki Czesław Dyrcz i Rafał Miętkiewicz. 

Już dzisiaj można się spodziewać zwiększonej aktywności gospodarczej i militarnej w regionie. Świadczy o tym montowanie systemów obserwacji i identyfikacji statków w morzach, cieśninach, na wyspach i stałym lądzie. Nie wystarczają już obserwacje satelitarne i „tradycyjne” działania obserwacyjne służb administracji morskich. Polityka staje się coraz bardziej gorąca wraz z ociepleniem lądów i akwenów Arktyki. Tak jak w przypadku statków floty cieni, które wykorzystują wody międzynarodowe do transportu ropy, tak dziś na Oceanie Arktycznym mogą pojawić się statki wykorzystujące akweny i przestrzeń międzynarodową  do działań niezgodnych z podpisanymi konwencjami. 

Zwraca na to uwagę Esther D. Brimmer z James H. Binger Senior Fellow in Global Governance at the Council of Foreign Relations. Wyjaśniła ona  w wystąpieniu przed U.S. House Homeland Security Subcommittee on Transportation and Maritime Security: „W centrum regionu arktycznego znajduje się Ocean Arktyczny, który jest poza jurysdykcją jakiegokolwiek państwa. Konwencja Narodów Zjednoczonych o prawie morza tworzy międzynarodowy reżim prawny dla oceanów, w tym Oceanu Arktycznego. Każdy kraj arktyczny, w tym USA, rości sobie prawo do swojej 200-milowej wyłącznej strefy ekonomicznej. Wiele krajów i firm jest zainteresowanych dostępem do arktycznych zasobów naturalnych. Arktyka jest miejscem bogatych zasobów żywych, jak i mineralnych. Zarządzanie dostępem w delikatnym środowisku Arktyki jest poważnym wyzwaniem, a porozumienia w tej materii są możliwe”. 

Apetyt na ryby i zasoby naturalne

Podkreśla się, że arktyczne akweny są zagrożone „nielegalnymi, nieraportowanymi i nieuregulowanymi połowami, które uszczuplają zasoby naturalne i wrażliwą dziką faunę i florę”. Ale trzeba pamiętać, że oceany są również zasobne w surowce mineralne i mogą być miejscem rozmieszczenia broni, także jądrowej. 

Okręty amerykańskie USS Connecticut, USS Hartford, HMS Trenchant w Arktycew ćwiczeniach  ICEX 2018 (photo: US Navy Flickr, Darryl I. Wood)

- Wraz z przystąpieniem Finlandii i Szwecji siedem państw arktycznych stało się sojusznikami. Arktyka dzisiaj to siedem państw sojuszu NATO i Federacja Rosyjska – zauważają Dyrcz i Miętkiewicz. Zwracają oni na aspekt militarny zainteresowania Arktyką. 

We wstępie do książki informują oni, że „szeroko pojęta problematyka związana z Arktyką cieszy się zainteresowaniem naukowym i dydaktycznym społeczności Akademii Marynarki Wojennej jej pracowników naukowych jak i studentów Wydziału Nawigacji i Uzbrojenia Okrętowego oraz Wydziału Dowodzenia i Operacji Morskich”. Badania prowadzone są zarówno przez naukowców (prof. Andrzej Makowski, dr Czesław Dyrcz) jak są przedmiotem prac dyplomowych studentów kierunku nawigacja. 

Polskie okręty niemalże każdego roku biorą udział w sojuszniczych ćwiczenia na wodach arktycznych. „Wraz ze zmieniającą się sytuacją geopolityczną i zmianą klimatu, nasza obecność w Arktyce będzie rosła – przewidują Dyrcz i Miętkiewicz i piszą: „To z myślą o studentach Akademii Marynarki Wojennej, pracownikach dydaktycznych i naukowych oraz o załogach okrętów Marynarki Wojennej powstała ta książka”. 

Arktyczne klimaty

Publikacja składa się z wprowadzenia, dwóch merytorycznych rozdziałów, podsumowania oraz spisów nazwisk, rysunków i tabel. Rozdział 1 koncentruje się na problematyce geografii i zmiany klimatu współczesnej Arktyki. W rozdziale omówiono charakterystykę geograficzną wraz z siedmioma zasięgami geograficznymi definiującymi pojęcie Arktyki. Jest również rys historyczny odkryć i eksploracji oraz eksploatacji zasobów tych regionów.

Jest opis Oceanu Arktycznego, mórz przybrzeżnych i szelfowych  oraz wysp, rzek i cieśnin. Czytelnik otrzymuje aktualny opis zmiany klimatu. Jest to istotne, ponieważ Arktyka  ociepla się znacznie szybciej niż nasz glob. W strefie leżącej na północ od równoleżnika 64ºN średni wzrost jest ponad dwukrotnie wyższy niż globalnie. Długoterminowa stopa wzrostu poziomu morza od początku prowadzenia pomiarów satelitarnych zmieniła się z 2,13 mm rocznie w latach 1993–2002 do 4,77 mm rocznie w latach 2014–2023. 

Opisany jest klimat Arktyki (polarny klimat morski i polarny klimat kontynentalny). Pierwszy szczególnie interesuje marynarzy i żeglarzy, bowiem charakteryzuje się gwałtownymi, sztormowymi i wilgotnymi zimami oraz chłodnymi i pochmurnymi latami. Dlatego opisana jest nawigacja wodami Arktyki w zmieniającym się klimacie, jej obecne uwarunkowania i przyszłe możliwości. W zakończeniu rozdziału zobrazowano wpływ zmian klimatu na działalność człowieka w Arktyce. Opisano jak zmienia się  eksploatacja złóż naturalnych, rybołówstwo i łowiectwo, żegluga handlowa, turystyka arktyczna, żeglarstwo, aktywność militarna i badania naukowe.

Rozdział 2. obejmuje wyjaśnienie  zagadnień geopolitycznych w Arktyce, z uwzględnieniem aspektów ekonomicznych i militarnych. Te problemy rozpatrywane są w kontekście  czynników kształtujących strategie państw zainteresowanych korzystaniem z zasobów, akwenów i terytoriów. W ramach prac nad monografią autorzy wyodrębnili grupę państw, które zainteresowane są aktywnym  działaniem w Arktyce. 

Arctic Coucil, źródło: www.pmfias.com 

Arktyczne interesy 

Z oczywistych powodów są to państwa, których akweny bezpośrednio sąsiadują z regionem Arktyki (Wielka Brytania, Szkocja). Opisane są też państwa dążące do uzyskania pozycji umożliwiającej decydowanie o sprawach arktycznych (Chiny). Opisano również działalność  państw nie graniczących z Arktyką, ale zainteresowanych obecnością na tym obszarze. Autorzy stwierdzili, że należą do nich: Niemcy, Francja, Japonia, Korea Południowa, a także Indie, Brazylia. Zauważono również, że w Arktyce są również państwa średniej wielkości, jak Polska, Hiszpania i Turcja. Omówiono także politykę arktyczną Unii Europejskiej.

Czytelnik otrzymuje również opis tego, jak działają główne organizacje arktyczne (Rada Arktyczna, Rada Państw Morza Bałtyckiego, Eurarktyczna Rada Morza Barentsa). Istotną część rozdziału stanowi analiza kierunków polityki arktycznej państw interesariuszy, ponieważ może dojść do sytuacji, że Arktyka może być „potencjalnym obszarem „konfliktu zastępczego” – zauważają autorzy książki i twierdzą, że „zmiany zachodzące w samej Arktyce oddziałują na znaczne obszary świata (głównie w aspekcie klimatycznym i gospodarczym)”. 

W monografii czytelnik znajduje aktualny opis aktywności wymienionych wcześniej państw zainteresowanych aktywną obecnością w Arktyce.  Rozdział zawiera istotną dzisiaj analizę „potencjalnych obszarów sporów z jakimi możemy mieć do czynienia w Arktyce w nadchodzącej dekadzie”. Wzięto pod uwagę różne kryteria i czynniki, które mogą być źródłem konfliktów. Wyróżniono kwestie o podłożu militarnym,  konkurencji o dostęp do bogactw oraz  kontrolę żeglugi. Zdefiniowane zostały główne osie potencjalnych sporów, wokół których rozgrywane będą działania państw w regionie arktycznym. 

Autorzy zaznaczają, że „Historyczne przeobrażenia architektury bezpieczeństwa na Bałtyku, nakazują zmianę optyki postrzegania zagadnień bezpieczeństwa militarnego regionu bałtyckiego przy uwzględnieniu wątku Arktycznego”. Z tego powodu opracowaniem powinno zainteresować się szersze grono osób, które chcą wiedzieć więcej o potencjalnym i rzeczywistym wpływie zmian klimatycznych i geograficznych w Arktyce. Mają one bowiem wymiar globalny, ale mogą w szybkim tempie zmienić również równowagę sił w przestrzeni regionalnej, a nawet lokalnej. Jakiekolwiek niepożądane tąpnięcie w Arktyce może dać się odczuć w porcie wojennym w Gdyni. 

fot. Depositphotos