Mniejsze porty w Polsce są bardzo zróżnicowane, m.in. pod względem infrastruktury, powierzchni, pełnionych funkcji, czy też formy zarządzania. Spośród 29 małych portów, aż 25 mieści się w województwie pomorskim i zachodniopomorskim. Rozwój małych portów morskich jest wstrzymywany przez niewystarczające fundusze. Wykorzystanie pełnego potencjału portów jest niemożliwe bez  inwestycji w infrastrukturę portową. Według opublikowanego raportu z kontroli Najwyższej Izby Kontroli, zmiany wymaga także sposób nadzorowania działalności małych portów morskich, który okazał się w kilku kwestiach nieprawidłowy. 

W Polsce wyodrębnia się porty regionalne (Darłowo, Hel, Kołobrzeg, Łeba, Police, Stepnica, Ustka i Władysławowo) oraz lokalne. Czynniki, które warunkują regionalny status niektórych struktur portowych to zasięg oddziaływania i potencjał gospodarczy. Niektóre porty mają charakter portów rybackich (np. Przytór i Wapnica). Powierzchnie lądowe małych portów należą do różnych podmiotów – gmin portowych, Skarbu Państwa i osób prywatnych. Najczęściej występuje kombinacja własności państwowej i gminnej. 

Dużym atutem większości małych portów morskich jest ich wielofunkcyjność oraz możliwości rozwoju kolejnych form aktywności portowej, w oparciu o istniejące zasoby terenowe oraz modernizowaną i rozbudowywaną infrastrukturę portową. Słabość tych portów w aspekcie funkcjonalnym wynika przede wszystkim z sezonowości części funkcji gospodarczych oraz braku rozwoju funkcji komplementarnych.

Brak sprecyzowanych planów części samorządów lokalnych na wykorzystanie portów to jedno z głównych zagrożeń związanych z rozwojem małych portów. Z pewnością do zagrożeń małych portów zaliczyć można także ograniczone środki, jakie gminy portowe mogą lokować w rozwój infrastruktury.

Najważniejsze ustalenia kontroli

Kontrola NIK została przeprowadzona w 14 jednostkach na terenie województwa pomorskiego i zachodniopomorskiego (w pięciu urzędach gmin, w sześciu spółkach gminnych, jednej gminnej jednostce budżetowej oraz dwóch urzędach morskich). Jej celem było sprawdzenie, czy działalność małych portów morskich prowadzona była prawidłowo i przyniosła zakładane efekty.

Wyniki kontroli informują, że podmioty zarządzające małymi portami morskimi nie przestrzegały ustawowych obowiązków dotyczących planowania rozwoju portu (nieprawidłowości stwierdzono w 13 z 14 jednostek). Brak wystarczających funduszy to kolejna z wyróżniających się przeszkód w kontekście rozwoju polskich portów. Fakt ten uniemożliwia zaplanowanie odpowiednich wydatków na remonty, inwestycje i bieżące utrzymanie infrastruktury portowej. Większe inwestycje infrastrukturalne, które udało się zrealizować, z reguły finansowane były z udziałem środków unijnych.

W opublikowanym raporcie z kontroli, NIK podkreśla, że istotnym problemem w funkcjonowaniu małych portów było utrzymywanie odpowiednich głębokości torów podejściowych, za które odpowiada administracja morska. W trakcie kontroli wielu zarządzających portami wskazywało na ograniczenia w dostępie jednostek pływających do portów. Powodem tego był ciągły brak funduszy na przywracanie parametrów infrastruktury dostępowej do portów. Niestety środki otrzymywane przez urzędy morskie na realizację tego celu były niewystarczające. 

Warunki ekonomiczno-finansowe działalności podmiotów zarządzających, w tym osiągane wyniki finansowe i źródła przychodów były zróżnicowane. Najwyższe przychody z działalności portowej uzyskiwały podmioty zarządzające będące spółkami gminnymi. Głównymi źródłami przychodów podmiotów zarządzających były wpływy z dzierżawy, najmu nieruchomości portowych, opłaty za usługi związane z korzystaniem z infrastruktury portowej oraz opłaty portowe.

Aż w ośmiu kontrolowanych jednostkach stwierdzono istotne nieprawidłowości w wykonywaniu obowiązków o charakterze finansowo-księgowym. Dotyczą one rzetelności prowadzenia ksiąg rachunkowych, ewidencjonowania mienia portów, bądź też klasyfikacji środków trwałych. Braki wyceny nieruchomości portów, zarządzanych przez Urzędy Morskie w Szczecinie i Gdyni, stanowiły naruszenie ustawowych obowiązków w zakresie ewidencjonowania mienia Skarbu Państwa. Niewykazywanie mienia w sprawozdaniu finansowym danego Urzędu nie tylko zaniżało wartość majątku jednostki, ale miało wpływ na kompletność ewidencji zbiorczej i wartość majątku Skarbu Państwa.

Podmioty zarządzające małymi portami dopuściły się ponadto złamania przepisów lub zasad dotyczących zarządzania infrastrukturą portową i zachowywania bezpieczeństwa. Przede wszystkim, nie wywiązywały się w pełni z obowiązków wynikających z prawa budowlanego dotyczących okresowej kontroli stanu technicznego budynków i budowli, realizacji zaleceń pokontrolnych lub prowadzenia książki obiektu budowlanego. 

Stwierdzono również, że większość kontrolowanych podmiotów w niewielkim stopniu podejmowała działania w zakresie bezpieczeństwa i ochrony przeciwpożarowej wód portowych. W ograniczonym stopniu prowadzono też działania nadzorcze w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy na terenie portów. W rezultacie NIK negatywnie oceniła naruszanie przepisów mających na celu zapewnienie bezpieczeństwa na terenie małych portów.

Wnioski

Do Ministra Infrastruktury skierowano wnioski o zmianę przepisów w ustawie o portach i przystaniach morskich (wnioski de lege ferenda) w celu:

• stworzenia możliwości dofinansowania z budżetu państwa zadań utrzymania odpowiednich głębokości wewnętrznych basenów portowych przez podmioty zarządzające małymi portami morskimi (nie będące organami administracji morskiej);
• zapewnienia spójności przepisów dotyczących ochrony przeciwpożarowej w małych portach morskich;
• wprowadzenia obowiązku planowania rozwoju portu zarządzanego przez organ administracji morskiej z uwzględnieniem konsultacji z właściwą gminą.

Ponadto Izba skierowała wnioski:

• do Ministra Infrastrukturym.in. o zapewnienie środków finansowych na systematyczną realizację zadań administracji morskiej dotyczącą bieżącego utrzymania głębokości torów wodnych oraz o wzmocnienie kontroli zarządczej nad organami administracji morskiej;
• do Państwowej Inspekcji Pracy o planowanie i przeprowadzanie kontroli małych portów morskich w zakresie przestrzegania wymagań bezpieczeństwa i higieny pracy odnoszących się do obiektów portowych oraz budynków administracyjnych podmiotów zarządzających tymi portami;
• do podmiotów zarządzających portami o bieżące realizowanie zadań dotyczących zapewnienia bezpieczeństwa obiektów infrastruktury portowej oraz wód portowych.