Nadzór nad stanem technicznym i bezpieczeństwem budowli piętrzących wodę w latach 2013-2014 nie funkcjonował prawidłowo. NIK objęła kontrolą budowle piętrzące wodę I i II klasy ważności (m.in. śluzy, jazy i zapory) należące do Skarbu Państwa i zarządzane przez regionalne zarządy gospodarki wodnej w latach 2013-2014. Do tych klas zaliczane są budowle najważniejsze dla gospodarki państwa.

Skontrolowane instytucje nadzorujące stan budowli nie dysponowały rzetelnymi danymi, m.in. z powodu nieprecyzyjnego prawa i słabej współpracy. Z kolei zarządcy budowli nie zawsze – często z braku środków – wykonywali otrzymane zalecenia pokontrolne. NIK podkreśla, że wskazane nieprawidłowości zwiększają ryzyko awarii budowli piętrzących wodę, a tym samym zagrożenie dla bezpieczeństwa ludzi i ich dobytku.

Nadzór nad stanem technicznym i stanem bezpieczeństwa wodnych budowli piętrzących w badanym okresie nie funkcjonował prawidłowo. Podmioty odpowiedzialne za prowadzenie tego nadzoru nie miały rzetelnych informacji o wodnych budowlach piętrzących I i II klasy ważności. Bazy danych Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej (IMGW), Głównego Urzędu Nadzoru Budowlanego (GUNB) oraz regionalnych zarządów gospodarki wodnej (rzgw) różniły się pod względem liczby, nazewnictwa, klasy ważności poszczególnych budowli, a nawet ocen ich stanu technicznego i stanu bezpieczeństwa.

Zdaniem NIK rozbieżności pomiędzy bazami danych instytucji odpowiedzialnych za prowadzenie nadzoru były efektem nieprecyzyjnych przepisów, które nie podawały jednolitej definicji budowli piętrzących wodę, a także braku obowiązujących zasad ocen tych budowli oraz niedostatecznej współpracy organów nadzoru budowlanego z IMGW, pełniącym państwową służbę do spraw bezpieczeństwa budowli piętrzących.

NIK zwraca też uwagę, że w efekcie co roku Instytut Meteorologii i Główny Urząd Nadzoru Budowlanego przedstawiały organom rządowym dwa raporty o stanie budowli piętrzących wodę w Polsce, które zawierały różne dane i rozbieżne oceny części z nich.

NIK pozytywnie ocenia natomiast zapewnienie przez dyrektorów regionalnych zarządów gospodarki wodnej okresowych kontroli wszystkich zarządzanych budowli piętrzących wodę I i II klasy ważności w latach 2013-2014.

W badanym okresie pracownicy IMGW wykonali specjalistyczne badania i pomiary 117 takich budowli, a inspektorzy nadzoru budowlanego - kontrole utrzymania 32 obiektów i 26 budowli.

NIK zwraca uwagę, że kontrole bezpiecznego użytkowania budowli piętrzących I i II klasy ważności, przeprowadzane przez inspektorów Nadzoru Budowlanego nie obejmowały budowli w stanie zagrażającym lub mogącym zagrażać bezpieczeństwu. W ocenie NIK kontrolowanie takich obiektów przez organy nadzoru budowlanego powinno być priorytetem w ich działalności.

W latach 2010-2014 Instytut Meteorologii i Gospodarki Wodnej ocenił 122 budowle piętrzące I i II klasy ważności należące do Skarbu Państwa i zarządzane przez rzgw. Stan bezpieczeństwa 12 budowli oceniono jako mogący zagrażać bezpieczeństwu, a jednej budowli - jako zagrażający bezpieczeństwu. Jak pokazały badania IMGW, główne przyczyny pogarszającego się stanu technicznego budowli to m.in.: wiek budowli (ok. 70 proc. budowli piętrzących wodę ma więcej niż 30 lat), błędy projektowe, wadliwe wykonawstwo oraz opóźnienia w prowadzeniu prac remontowych i modernizacyjnych.

W wyniku kontroli budowli piętrzących wodę, przeprowadzonych przez pracowników rzgw i IMGW oraz inspektorów nadzoru budowlanego, wydano 543 zalecenia pokontrolne, z których - na koniec 2014 r. - zarządcy budowli zrealizowali 176, 71 było w trakcie realizacji, a wykonania 296 zaleceń (ponad połowy) w ogóle nie podjęto. Niechlubnym przykładem jest Śluza Okole na Kanale Bydgoskim, gdzie nie realizowano zaleceń trzech kolejnych kontroli, przeprowadzonych w 2013 r. i w 2014 r., pomimo że w ocenie IMGW stan tej budowli mógł zagrażać bezpieczeństwu ludzi.

Późna realizacja zaleceń pokontrolnych lub ich niewykonywanie wynikały przede wszystkim z trudnej sytuacji finansowej regionalnych zarządów gospodarki wodnej. W sprawozdaniach z działalności Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej, zatwierdzanych przez Ministra Środowiska, Prezes informował o deficycie środków finansowych na utrzymanie wód i urządzeń wodnych, a także o pogarszającym się stanie technicznym budowli piętrzących, powodowanym brakiem pieniędzy.

Problemy z realizacją zaleceń pokontrolnych wynikały też z opóźnień po stronie Prezesa Krajowego Zarządu Gospodarki Wodnej w zatwierdzaniu planów działalności dyrektorów zarządów regionalnych, co sprawiało, że formalnie mieli oni mniej niż pół roku na realizację zadań. Inne przyczyny to np. brak określonych terminów wykonania zaleceń pokontrolnych w protokołach z okresowych kontroli budowli piętrzących lub wskazywanie odległych terminów ich realizacji.
Wnioski pokontrolne

Wnioski - które w ocenie NIK pomogą usprawnić system nadzoru nad bezpieczeństwem budowli piętrzących wodę - skierowano m.in.:
do Ministra Środowiska - o doprowadzenie do zmiany obowiązujących przepisów pod kątem ujednolicenia definicji urządzenia wodnego, budowli przeciwpowodziowych i budowli piętrzącej (w ustawie Prawo wodne oraz w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 20 kwietnia 2007 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budowle hydrotechniczne i ich usytuowanie);
do Głównego Inspektora Nadzoru Budowlanego - o podjęcie współpracy z Dyrektorem Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej w celu ujednolicenia stosowanych nazw obiektów piętrzących wodę i tworzących je budowli piętrzących oraz klas ważności tych budowli;
do Dyrektora Instytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej - o podjęcie współpracy z Głównym Inspektorem Nadzoru Budowlanego oraz dyrektorami regionalnych zarządów gospodarki wodnej w celu sprawdzenia, uzupełnienia i ujednolicenia danych zawartych w bazie SEKOP, przede wszystkim w zakresie liczby i nazw budowli piętrzących wodę i tworzonych przez nie obiektów oraz ich klasy ważności. Celem tej współpracy ma być utworzenie pełnego, rzetelnego krajowego banku danych o budowlach piętrzących.