W naszych opracowaniach Umowa o budowę statku - zmiany do umowy Modifications Część I oraz Umowa o budowę statku - zmiany do Umowy Modifications. Część II omówione zostały różne formuły kontraktowe związane ze zmianami („modyfications”) umowy o budowę statku. Forma tych zmian, jest zazwyczaj wyraźnie określona w umowach, choć nie zawsze. Tak na przykład, Art. V SAJ form, przewiduje, iż zmiana kontraktowa „może” (a więc nie musi) być sporządzona w formie pisemnej, rozumiana w bardzo szerokim kontekście („exchange of letters signed (…) by the parties (…) or by cables confirmed by such letters manifesting agreements of the parties (…)”). Tego typu „luźna” formuła, nie służy stabilności i pewności ustaleń kontraktowych. W szczególności „otwiera” szerokie pole do rozbieżności interpretacyjnych, czy i co w istocie zostało kontraktowo zmienione. 

W celu uniknięcia takich trudności, wiele kontraktów wprowadza szczegółową procedurę zmiany warunków kontraktowych, szczególnie, jeżeli zmiany te mają dotyczyć szczegółowych ustaleń techniczno-konstrukcyjnych (na poziomie „Specifications” itp.). Ta szczegółowa procedura („variation procedure”), ustala nie tylko kiedy i na jakich warunkach armator („Buyer”) może żądać dokonania określonych zmian, kiedy i na jakich warunkach takie zmiany należy uznać za uzgodnione lub nie, ale wręcz wprowadza uzgodnione ustandaryzowane formularze zlecenia zmian („form of variation order”).

W niektórych kontraktach, strony z daleko posuniętej kontraktowej ostrożności, przewidują nawet tzw. „disputed variation order”. Istota takich formularzy sprowadza się do tego, iż armator („Buyer”) potwierdza na formularzu zlecenie stoczni dokonania określonych zmian w projekcie czy pracach konstrukcyjnych statku, nawet w sytuacji istnienia rozbieżności (i braku ustaleń) co do konsekwencji kontraktowych (cena, termin dostawy itp.) tak zleconych zmian. 

Przy precyzyjnie sformułowanym kontrakcie, należałoby wręcz przyjąć, iż poza sytuacjami, w których stocznia dokonuje, w trakcie budowy, zmian konstrukcyjno-projektowych, które nie były przewidziane (nie zostały potwierdzone) w formularzu „variation order”, wówczas, pozbawia się ona możliwości dochodzenia roszczeń (w zakresie, na przykład, zwiększonych kosztów itp.) wynikłych z takiej „nieautoryzowanej” zmiany. Kwestia ta, wymaga szczególnej uwagi. W trakcie budowy, dochodzi bardzo często, do większych lub mniejszych zmian dokonanych „na bieżąco”, najczęściej w dobrej wierze, dla usprawnienia procesu produkcyjnego (lub rozwiązania, ad hoc, napotkanych problemów technologicznych). Często jednak, stocznia zaabsorbowana procesem budowy i zakończenia jej w terminie, zapomina o procedurze kontraktowej (w tym, w szczególności, uzgodnieniu zmian w drodze „variation order”). W efekcie, w przypadku powstania sporu (co najczęściej ma miejsce na datę dostawy statku), co do ostatecznej ceny statku (z potencjalnym uwzględnieniem kosztów dokonanych „variation”), stocznia w zdecydowanej części, przegrywa takie sprawy, w zakresie, w którym nie była w stanie wykazać, iż dokonane zmiany poprzedzone były ustaleniami zawartymi, na przykład, w „variation order”. 

Czy, jeżeli dana umowa o budowę statku przewiduje, iż skutecznie prawnie można dokonać zmian, po wcześniejszym uzgodnieniu i potwierdzeniu tych zmian w drodze pisemnej (w podpisanym „variation order”), reguła musi być bezwzględnie przestrzegana? Czy, innymi słowy, jest możliwym, nawet gdyby kontrakt przewidywał wyłącznie formę pisemną dla „variation order”, powołanie się na daną zmianę („variation”) dokonaną, co prawda, z pominięciem wymaganej umową formy, ale za obopólną zgodą ustną? Kwestia ta była przedmiotem rozstrzygnięcia w precedensie „Rock Advertising Limited v MWB Business Exchange Centres Limited” [2018] UKSC 24. Sprawa dotyczyła umowy najmu. Przewidywała ona, w szczególności, iż wszelkie zmiany stawki czynszu i terminów jego płatności mogą nastąpić wyłącznie za wcześniejszym pisemnym uzgodnieniem, podpisanym przez obie strony umowy. Najemca zalegał z płatnościami czynszu w terminach przewidzianych umową. Podnosił jednak, iż w drodze ustnego porozumienia z wynajmującym, ustalono zmianę terminu płatności czynszu. Sprawa przeszła przez Sąd I Instancji (Hight Court), Sąd Apelacyjny, aby wreszcie trafić do Sądu Najwyższego („Supreme Court – przekształconego z Izby Lordów). Sąd Najwyższy, uchylając orzeczenie Sądu Apelacyjnego orzekł – „English law gives full effect to a contractual provisions requiring specific formalities to be observed  in order for it to be varied. A contract which requires that variations must be in writing can therefore only be varied in writing”. Ustalając tak pryncypalnie zasadę wyjściową, Sąd Najwyższy nie wykluczył możliwości odstępstwa od tej zasady, która pozwoliłaby stronie na powołanie się na skutecznie dokonaną zmianę kontraktową, pomimo faktu, iż przedmiotowa zmiana dokonana została z pominięciem formy przewidzianej w umowie dla dokonania zmian. Jednakże, wymagałoby to udowodnienia przez stronę powołującą się na taką dokonaną zmianę, iż (…) some words or conduct by that party unequivocally representing that the variation was valid notwithstanding its informality, which would need to be something more than the informal promise itself”. Przyznajmy, iż dowodowo, próba wykazania uzgodnienia “variation” przy takich kryteriach jurydycznych, napotkać musi w praktyce istotne trudności praktyczne, zwłaszcza biorąc pod uwagę fakt, iż jak przy wszystkich wyjątkach od reguły, obowiązywać będzie zasada procesowo-dowodowa contra proferentem. 

Przyjąć zatem należy, iż ustanowiona w Rock Advertising Limited” [2018] zasada, zgodnie z którą, tylko „variation” ustalone i uzgodnione w formie przewidzianej umową, są skuteczne prawnie (uprawniając stocznię do roszczeń z tytułu takich zmian ) winna być uznana za zasadę prawną podlegającą ścisłej realizacji. 

Wspominaliśmy wcześniej, w naszym opracowaniu o zmodyfikowanej formie „variation order” – określonej jako „disputed variation order”. Tego typu forma, może okazać się szczególnie przydatna w sytuacji, w której armator/inwestor/”Buyer” zdeterminowany jest do żądania wprowadzenia do budowanego statku określonych zmian projektowo-konstrukcyjnych (na przykład, z uwagi na określone wymogi zgłoszone w trakcie budowy, przez klienta armatora, któremu armator odda statek do eksploatacji po jego wybudowaniu i odbiorze). Jednocześnie, w odpowiedzi na zgłoszone przez armatora propozycje zmian, stocznia zgadza się na ich realizację, w zamian za zmianę warunków kontraktowych (na przykład – zwiększonej ceny, czy przedłużonego terminu budowy i dostawy), które armator uznaje za nieuzasadnione (co do zasady lub wysokości). Stając zatem przed trudnym dylematem – konieczności przeprowadzenia zmian w budowanym statku z jednoczesnym zastrzeżeniem, co do konsekwencji kontraktowych takich zmian zaproponowanych przez stocznię – procedura „disputed variation order” pozwala na praktyczne rozwiązanie takiego „pata”. Armator, wprowadza do formularza pełen zakres żądanych zmian konstrukcyjnych. Stocznia, ze swojej strony, uzupełniła zapis o zaproponowane przez nią konsekwencje kontraktowe, proponowanych przez armatora zmian (cena, termin dostawy, zmiana innych parametrów technicznych statków spowodowane proponowaną przez armatora zmianą itp.). Tak podpisany „disputed variation order”, pozwala na niezakłócone kontynuowanie budowy (z uwzględnieniem zmian przewidzianych w formularzu) z jednoczesnym uruchomieniem kontraktowej procedury ustalenia i rozstrzygnięcia spornych kwestii następstw kontraktowych wprowadzonych zmian technicznych.

Tak, na przykład, formularz NEWBUILDCIN, w Klauzuli 42 („Dispute Resolution”), wprowadził, ciekawą opcyjną formułę rozstrzygania ewentualnych sporów w rozpatrywanym zakresie. Po pierwsze, strony umowy mogą poddać rozstrzygnięcie sporu do wspólnie wybranego eksperta (Klauzula 42 ((b) – „Ekspert determination”). Przyjęta tu procedura, wysoce odformalizowana i oparta na przedłożonej przez strony dokumentacji i prezentacji swoich stanowisk, pozwala w ciągu 28 dni, od daty powołania eksperta (KL. 42 (b) (iii) (6)), na otrzymanie rozstrzygnięcia. W kategoriach czasowych budowy statku, to wysoce racjonalny okres, pozwalający stronom, z właściwym wyprzedzeniem, określić konsekwencje finansowe i technologiczne (termin dostawy) realizowanej aktualnie budowy z inkorporowanymi do umowy (w „disputed variation order”) zmianami.

W przypadku, w którym, strony umowy nie zgodzą się na eksperckie rozstrzygnięcie sporu, każdej ze stron przysługuje prawo do wszczęcia postępowania arbitrażowego w trybie Kl. 42 (c) lub (d) NEWBUILDCON. W tym przypadku, procedura jest oczywiście wolniejsza, niż w drodze rozstrzygnięcia eksperckiego. W dalszym jednak ciągu, pozwala to stronom, w ostatecznym rozrachunku, na ustalenie implikacji finansowych i operacyjno-organizacyjnych związanych z realizowaną budową przy uwzględnieniu wprowadzonych „variations”. 

Marek Czernis

Fot. Depositphotos