Dla każdego uczestnika obrotu morskiego, formularze typu Barecon 2001 Charter, Gencon 94 Charter, Shellvoy 6 Charter, Baltime 1939 Charter (revis. 2001), NYPE 46 czy NYPE 93 Charter – to niemal „codzienność” eksploatacyjno-operacyjna kreująca i wyznaczająca ramy prawne praw, obowiązków i zakres odpowiedzialności stron danej umowy.

Równie oczywistym jest fakt, iż rozważane tu standardowe formularze są przedmiotem modyfikacji i zmian odzwierciedlających i precyzujących wynegocjowane, odrębne warunki kontraktowe danej umowy. Dokonane zmiany i uzupełnienia przybierają postać wykreśleń fragmentów standardowych postanowień formularzowych, naniesień na sam formularz dodatkowych postanowień czy wreszcie dodania, do takiego formularza, odrębnych postanowień na dodatkowych stronach papieru, czy następujących po zapisie formularzowym. W przypadku nośników elektronicznych chodzi o wszelkiego rodzaju dodatkowe postanowienia „logically associated with the electronic record by attachment or otherwise linked to the electronic record contemporaneously with or subsequent to its issue by issuer, so as to become part of the electronic record” (zapis, per analogiam – z Art. 1 (18) Reguł Rotterdamskich z 2009 r.).

Tego typu ingerencja w standardowe warunki umowne danego formularza otwiera często istotne problemy interpretacyjne i „kolizyjne” pomiędzy tymże standardowymi postanowieniami a nowymi, wprowadzonymi przez strony zapisami umownymi. Orzecznictwo angielskie, w ostatnich dwustu latach, ukształtowało istotne i wysoce pomocne dla praktyki, zasady interpretacyjne pozwalające na prawidłową interpretację i stosowanie tak zmodyfikowanych formularzy umownych.

Dokonajmy generalnego przeglądu zasad jurydycznych w interesującym nas zakresie.

Punktem wyjściowym, wydaje się być, zasada interpretacyjna sformułowana już w 1803 r. („Robertson v French”), zgodnie z którą, jeżeli określone postanowienia drukowanego formularza umowy, pozostają w ewidentnej sprzeczności z naniesionymi później, na taki formularz (lub w postaci dodatkowych postanowień uzupełniających druk podstawowy) zapisów umownych (mających charakter wpisów odręcznych, „nadruków”, pieczątek czy podobnego typu zapisów mechanicznych) wówczas to dodatkowe postanowienia („the written, stamped or typed clauses”) winny mieć pierwszeństwo nad, sprzecznymi z nimi, standardowymi postanowieniami formularzowymi - z uwagi na to, iż wydaje się rzeczą oczywistą, że takie dodatkowe postanowienia umowne, w sposób bezpośredni, odzwierciedlają wolę i intencje stron danej, konkretnej umowy przewozu.

Jak dobitnie wyjaśnił to Lord Bingham w precedensie „Homburg Houtimport BV v Agrosin Private Ltd” („The Starsin”) z 2003 r.:
„Greater weight should attach to terms which the particular contracting parties have chosen to include in the contract than to pre-printed terms probably devised to cover very many situations to which the particular contracting parties have never addressed their minds”.

Lista orzeczeń sądowych, potwierdzających powyższą zasadę wyjściową jest znacznie dłuższa. I tak, w zakresie zmian naniesionych odręcznie („words written in or typed”) można tu wspomnieć jedynie, poza wymienionym już precedensem z 1803 r., orzeczenie „Love v Rowtor Co.” z 1916 r.; „Scrutton v Childs” z 1877 r.; Glynn v Margetson” z 1893 roku; „Hadjipateras v Weigall” z 1918 r.; „The Brabant” z 1965 r.; „Kum v Wah Tat Bank Ltd” z 1971 r. W zakresie klauzul dodatkowych naniesionych pieczątką można wymienić precedens „Varnish v Kheti” z 1949 r., zaś w zakresie klauzul umownych naniesionych na formularz mechanicznie ( „typed clauses”) „United British S.S. Co. v Minister of Food” z 1951 roku.

Generalna, prezentowana powyżej zasada pierwszeństwa później „dopisanych” na formularzu umownym klauzul dodatkowych, podlega w każdym, rozpatrywanym przez sąd wypadku, uważnej interpretacji.

I tak w sprawie „Briscoe v Powell” (1905 r.), gdzie na marginesie drukowanego formularza konosamentu zawierającego długą listę przesłanek zwalniających przewoźnika z odpowiedzialności, naniesiono odręcznie zapis „At Merchant’s Risk” - sąd przyjął, iż „written words were only intended to sum up the effect of the printed matter and did not supersede it as the effective agreement”. Innymi słowy, nie zawsze, dodatkowe klauzule umowne wprowadzone do formularza w wyniku odrębnych ustaleń stron danej umowy skutkują automatycznym uchyleniem lub modyfikacją klauzul standardowych, pozostających, prima facie, w sprzeczności z nowymi postanowieniami.

Konieczność relatywizowania zasady ogólnej, do konkretnych okoliczności faktycznych i prawnych, w których nastąpiło sporządzenie i podpisanie danej umowy, wymaga również aby słowom, sformułowaniom czy postanowieniom zawartym w standardowych formularzach nadawać, w pierwszym rzędzie, znaczenie szczególne, właściwe dla konkretnej interpretowanej umowy. Nawet więc, gdyby dane, interpretowane właśnie, słowo czy standardowa klauzula umowna, były już wcześniej, przy okazji innej sprawy z udziałem tego samego formularza kontraktowego, przedmiotem wykładni jurydycznej, to w żadnym przypadku tak istniejąca już wykładnia sądowa danego postanowienia (słowa czy wyrażenia) nie może być automatycznie przyjęta do innego zobowiązania umownego opartego na podobnym formularzu. Zawsze więc, jak podkreślano to, między innymi, w precedensach – „Gray v Carr” (1871 r.), „Pearson v Göschen” (1864 r.), „McLean v Fleming” (1871 r.) – „it is necessary to find a meaning in the particular contract for every word of a common word”.

Konsekwentnie, przyjmując za wytyczną interpretację – relatywizowanie znaczenia słowa czy sformułowania kontraktowego do umowy będącej przedmiotem wykładni, i tylko do niej, może dojść do sytuacji – jak miało to miejsce na przykład w sprawach – „Love v Rowtor” (1916 r.), iż to właśnie postanowienia standardowe, zawarte w drukowanych formularzach mogą mieć pierwszeństwo nad dodatkowymi, naniesionymi na formularz postanowieniami, ze wszystkimi wynikającymi z tego skutkami prawnymi.

Sądząc po ilości wydanych orzeczeń, jedną z bardziej kontrowersyjnych kwestii, był spór co do tego czy dokonane na drukowanym formularzu umownym przekreślenia i wykreślenia winny być traktowane jako wyraz określonej woli i intencji stron umowy, nadając zatem takim wykreśleniom konkretne znaczenie w interpretacji danej umowy przewozu.

Z jednej strony, solidna linia orzecznicza opowiadała się przeciwko powyższej koncepcji – to jest nadawania „pozytywnej” regulatywnej treści dokonanym wykreśleniom. Przytoczmy, w tym zakresie, następujące orzeczenia – „Sassoon v International Banking Corp” (z 1927 r.), „Inglis v Buttery” (z 1878 r.), „S.S. Lyderhorn v Duncan” (1909 r.), „Manchester Canal Co. v Horlock” (1914 r.), „Duncan and Pryce, Re” (z 1913 r.), „Cia Naviera Termar v Tradax Export SA” (z 1965 r.), „Tradax Export v Volkswagenwerk” z 1969 r. czy wreszcie „Mopani Copper Mines Plc v Millennium Underwriting Ltd” z 2008 roku.

Jednakże, jak się wydaje, aktualne stanowisko prawa angielskiego skłania się do przyjęcia, iż „court may look at deletions from printed form as showing the intention of the parties”. W tym kontekście, przyjęto na przykład, w orzeczeniu „The London Explorer” z 1972 r., iż zamierzone wykreślenie słowa „about” w standardowym formularzu czarterowym NYPE 1964 – przed wskazanym czasem trwania danego czarteru, skutkuje przyjęciem, iż intencją stron umowy było przyjęcie rzeczonego czasu umowy czarterowej jako „okres sztywny” (swoiste „essence of the contract”) skutkujące tym, iż jakiekolwiek przekroczenie tego terminu uznane będzie za naruszenie umowy („fundamental breach of the contract”) bez żadnej możliwości skorzystania z jakiegokolwiek „marginesu błędu” (jak ma to miejsce w formularzu NYPE w wersji bez wykreślenia). Przytoczmy najważniejsze orzeczenia, potwierdzające, takie stanowisko (jako „good law”): „Baumwoll v Gilchrest & Co.” (1892 r.), „Gray v Carr” (1871 r.), „Stanton v Richardson” (1874 r.), „Glynn v Margetson” (1892 r.), "Caffin v Aldridge” (1895 r.), „Rowland S.S. Co. v Wilson” (1897 r.), „Sanday v McEwan” (1922 r.), „Taylor v Lewis” (1927 r.), „Akties, Heimdal v Russian Wood Agency” (1933 r.), „Louis Dreyfus v Paranaso” z 1959 r. czy też „Punjab National Bank v de Boinville” z 1922 r.

Niezależnie od i w uzupełnieniu aktualnie przeważającego poglądu, pozwalającego lub wręcz nakazującego sądowi, dokonującemu danej analizy interpretacyjnej, uwzględniania samego faktu dokonanego wykreślenia, jako przejawu określonej intencji i woli stron, mającej zatem ściśle określony sens w ostatecznym rozumieniu zapisów umownych, orzeczenie z 1932 r. – a mianowicie „Reardon Smith Line v Central Softwood Buying Corp” (z 1932 r.) wskazało wyraźnie, iż „the court is not prevented from having regard to a clause which, although struck out, is referred to in words which are not struck out”.

W przypadku, gdy mamy do czynienia z dwoma „konkurencyjnymi” postanowieniami umownymi, mającymi tę samą formę redakcyjną (tj. obie klauzule umowne są drukowane w tej samej formie lub jednakowo naniesione na formularz odręcznie lub maszynowo), wówczas przyjmuje się, iż postanowienie umowne, które w sposób bardziej szczegółowy i bezpośredni odnosi się do okoliczności faktycznych i prawnych danego zobowiązania kontraktowego będzie miało pierwszeństwo interpretacyjne nad drugą klauzulą, ujętą w szerszym, ogólniejszym zakresie, mającym ogólniejsze zastosowanie („clause of general application”)  - [zob. „Marifortuna Naviera SA v Govt of Ceylon” z 1970 r.; „Sabah Flour and Feed Mills v Comfez Ltd.” z 1988 r.].

Zmiany (w tym wprowadzenie do tekstu dodatkowych zapisów lub wykreślenie zapisów już istniejących) o charakterze merytorycznym („material alterations”) dokonane po zawarciu umowy, przez jednostronną czynność prawną, uprawniają drugą stronę do odstąpienia od umowy czarteru – „Croockewit v Fletcher” z 1857 r. Taka konkluzja precedensowa jest logicznym potwierdzeniem, klasycznej zasady kontraktowej, iż skuteczne prawnie zmiany do umowy mogą mieć miejsce tylko w przypadku zmian ustalonych i potwierdzonych przez obie strony umowy – „Hall v Brown” (1814 r.).

W zakresie warunków konosomentowych, w interesującym orzeczeniu „Kwei Tek Chao v British Traders and Shippers” z 1954 r., legitymowany posiadacz konosamentu ("holder") dokonał jednostronnie zmiany (mającej ewidentnie charakter oszustwa – „forgery”) polegającej na wykreśleniu słów „received for shipment” mając na celu zmianę charakteru konosamentu z „konosamentu przyjęcia do załadowania” na „konosament załadowania” - to jest pełnoprawny konosament. Kierując się przyjętą w prawie angielskim zasadą, iż o tym czy dokonane jednostronne zmiany czynią konosament nieważnym czy też nie, konieczne jest ustalenie, czy „the alteration goes to the essence of the contract evidenced by the bill of lading”, sąd uznał, iż dokonana bezprawna jednostronna zmiana, jakkolwiek istotna, nie skutkuje uchyleniem warunków umowy frachtowej (inkorporowanej do warunków konosamentowych) jak również, nie pozbawia konosamentu charakteru papieru wartościowego („document of title”). Tym samym wprowadzona zmiana, jako nie mająca charakteru „material alteration”, nie spowodowała unieważnienia konosamentu i pozbawienia go mocy prawnej.


Marek Czernis
Partner Zarządzający
„Marek Czernis Kancelaria Radcy Prawnego”
w Szczecinie

Andrzej Czernis
Prawnik
„Marek Czernis Kancelaria Radcy Prawnego”
Oddział w Londynie