Areszt (zajęcie) statku morskiego stanowi jeden ze sposobów zabezpieczenia roszczeń morskich. Instytucja ta została uregulowana przede wszystkim w Międzynarodowej konwencji w sprawie zajęcia (aresztu) statków morskich, podpisanej w Brukseli dnia 10 maja 1952 r. [dalej: „Konwencja”], do której Polska przystąpiła w 1976 r. Nie bez znaczenia w tej materii pozostają również krajowe przepisy procedury cywilnej.

Zgodnie z art. 1 ust. 2 Konwencji zajęcie (areszt) statku oznacza zajęcie statku w drodze postępowania sądowego w celu zabezpieczenia wierzytelności morskiej, ale nie obejmuje zajęcia statku w wykonaniu lub w zaspokojeniu wyroku. Areszt statku jest zatem możliwy jedynie w odniesieniu do roszczeń określanych jako wierzytelności morskie.

Katalog wierzytelności morskich został enumeratywnie wyliczony w Konwencji (łącznie 17 pozycji). Art. 1 ust. 1 stanowi, że za wierzytelność morską uznaje się m. in. wierzytelność z tytułu (1) szkody wyrządzonej przez jakikolwiek statek wskutek zderzenia lub w jakikolwiek inny sposób, (2) utraty życia lub uszkodzenia ciała, a także (3) umowy o używanie lub wynajęcie statku zawartej w formie czarteru bądź jakiejkolwiek innej formie. Co ważne, w szczególności dla przewoźników morskich, wierzytelnością morską jest również (4) umowa o przewóz ładunku na statku zawarta w formie czarteru lub w jakiejkolwiek innej formie, a także (5) utrata lub uszkodzenie ładunku i bagażu. Oznacza to, że jakakolwiek szkoda bądź utrata ładunku lub bagażu potencjalnie może stanowić podstawę do wszczęcia postępowania w zakresie zajęcia statku (Konwencja nie różnicuje bowiem skutków prawnych w zależności od wielkości zaistniałej szkody).

Jednocześnie bez znaczenia pozostaje okoliczność, że często wartość statku znacznie przewyższa kwotę istniejącego zadłużenia. Dodatkowo zgodnie z postanowieniami Konwencji, co do zasady, wierzyciel może zająć bądź statek, wobec którego powstała wierzytelność morska, bądź jakikolwiek inny statek będący własnością osoby, która w chwili powstania wierzytelności morskiej była właścicielem statku (należy jednak zaznaczyć, że istnieją w tej materii pewne wyjątki). Jak wynika z powyższego, areszt statku daje wierzycielowi uprzywilejowaną pozycję.

Analizowana Konwencja odnosi się również do jurysdykcji w zakresie procedury zajęcia statku morskiego. Zgodnie z Konwencją statek podnoszący banderę jednego z państw sygnatariuszy Konwencji może być zajęty w obrębie jurysdykcji jakiegokolwiek z państw sygnatariuszy. Natomiast statek podnoszący banderę Państwa nie będącego stroną Konwencji może być zajęty w obrębie jurysdykcji każdego z Umawiających się Państw, nie tylko w związku z wierzytelnością morską, lecz również taką w związku z którą prawo takiego państwa zezwala na zajęcie statku. Zasadne wydaje się skupienie przede wszystkim na sposobie regulacji problematyki aresztu statków zawartej w polskim systemie prawnym.

Zgodnie z polską procedurą cywilną areszt statku przebiega analogicznie jak ma to miejsce w przypadku zabezpieczenia innych składników majątkowych . Wierzyciel może żądać zabezpieczenia zarówno przed wszczęciem postępowania sądowego jak również w jego trakcie. Jednocześnie podmiot żądający udzielenia zabezpieczenia obowiązany jest uprawdopodobnić roszczenie oraz interes prawny w jego udzieleniu. Wspomniany interes prawny istnieje, gdy brak zabezpieczenia uniemożliwi lub poważnie utrudni wykonanie zapadłego w sprawie orzeczenia lub w inny sposób uniemożliwi lub poważnie utrudni osiągnięcie celu postępowania w sprawie. Istotne w tej materii jest również zachowanie samego dłużnika. Może on bowiem swoim nieodpowiednim działaniem dać podstawy do uznania, że istnieje owy interes prawny (np. dłużnik w sposób rażąco nieuzasadniony zaprzecza roszczeniu). Zarazem w odniesieniu do aresztu statku w Niemczech warto zwrócić uwagę, iż  obowiązek każdorazowego wykazywania istnienia „podstawy aresztu” został uchylony. Pod pojęciem wspomnianej "podstawy aresztu" rozumiano obowiązek wykazania, że brak aresztu utrudni wyegzekwowanie wyroku. Zgodnie natomiast z obowiązującą regulacją za wystarczające należy uznać uprawdopodobnienie istnienia samej wierzytelności. W konsekwencji uproszczono tam instytucję areszt statków, która stała się przez to prostsza, a przy tym mniej ryzykowna dla wierzycieli.

Odnosząc zaś do terminów, polski Kodeks postępowania cywilnego stanowi, że wniosek o udzielenie zabezpieczenia podlega rozpoznaniu bezzwłocznie, nie później jednak niż w terminie tygodnia od dnia jego wpływu do sądu, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej. Co więcej, inne systemy prawne przewidują jeszcze korzystniejsze dla wierzyciela terminy rozpatrzenia wniosku np. w Wielkiej Brytanii może trwać do kilku godzin. Stosunkowo duża mobilność statków morskich często wymaga bowiem szybkości w podejmowanych działaniach. Z drugiej jednak strony polska procedura przewiduje, iż zabezpieczenie w przedmiocie aresztu statku upada, jeżeli uprawniony, w terminie dwóch tygodni od uprawomocnienia się orzeczenia uwzględniającego roszczenie nie wniósł o dokonaniu dalszych czynności egzekucyjnych. Samo postanowienie jest jednak natychmiast wykonalne, a komornik może niezwołanie przystąpić do czynności związanych z aresztem statku.

Statek morski zazwyczaj jest ważnym i wartościowym składnikiem majątku dłużnika stanowiąc zarazem jedno z najważniejszych źródeł jego dochodów. Zajęcie statku oznacza wymierne straty ekonomiczne, przez co dłużnik często stara się podjąć działania w celu uniknięcia takiej sytuacji. W pierwszej kolejności jednym ze sposobów uwolnienia statku z aresztu jest oczywiście zaspokojenie długu tj. spełnienie zobowiązania wobec wierzyciela. Zgodnie z polską procedurą innym dostępnym sposobem jest również zapłata sumy zabezpieczenia na rachunek depozytowy sądu. Ponadto dłużnik ma możliwość wskazania innego majątku, który potencjalnie mógłby stanowić źródło zaspokojenia wierzytelności. Dodatkowo zabezpieczeniem roszczenia będzie m. in. gwarancja bankowa polegająca na pisemnym zobowiązaniu banku do zapłacenia określonej sumy pieniężnej w przypadku, gdy zleceniodawca (tutaj dłużnik) nie wypełni określonych w gwarancji zobowiązań. Istnieje również możliwość porozumienia się dłużnika z wierzycielem w zakresie rozłożenia zadłużenia na raty. Może to stanowić podstawę do wystąpienia z wnioskiem o zawieszenie egzekucji.

Na koniec dodatkowego podkreślenia wymaga, iż instytucja aresztu (zajęcia) statku morskiego może wiązać się z negatywnymi konsekwencjami także dla samego wierzyciela. Należy bowiem pamiętać, że bezprawne zajęcie statku bądź nadużycia z tym związane mogą doprowadzić do konieczności wypłaty wysokiego odszkodowania.

Rafał Czyżyk, radca prawny
Łukasz Radosz, aplikant radcowski
„Marek Czernis Kancelaria Radcy Prawnego”
w Szczecinie


Więcej informacji znajdą Państwo na stronie www.czernis.pl