Niniejszy artykuł ma na celu zasygnalizowanie pewnych najczęściej pojawiających się w praktyce obrotu prawnego problemów, w sytuacji śmierci przedsiębiorcy prowadzącego indywidualną działalność gospodarczą.

W powszechnej świadomości panuje przekonanie, że indywidualna działalność gospodarcza jest niejako czymś osobnym i samodzielnym w stosunku do jej właściciela i że tę działalność w sposób prosty i szybki można w każdej chwili przenieść na inną osobę. Zapewne takie przekonanie powoduje, iż często w oparciu o tę formę działalności prowadzona jest działalność o znacznych rozmiarach (również w sektorze stoczniowym lub morskim), dla której właściwa byłaby forma spółki prawa handlowego np. sp. z o.o. lub sp. z o.o. sp. komandytowej.

Przedsiębiorcy jednak, nieświadomi niebezpieczeństw związanych z prowadzeniem jednoosobowej działalności, odsuwają w czasie decyzję o przekształceniu prowadzonej działalności w bardziej zaawansowaną strukturę korporacyjną gwarantującą znacznie większe bezpieczeństwo następców prawnych. W konsekwencji w chwili śmierci przedsiębiorcy jest za późno na sprawne zorganizowanie przekazania przedsiębiorstwa następcy prawnemu umierającego.

Tymczasem efektywne przekazanie przedsiębiorstwa innej osobie w celu dalszego jego prowadzenia jest zazwyczaj kluczowe dla przetrwania tego przedsiębiorstwa zarówno w aspekcie podtrzymania relacji z kontrahentami, klientami, jak i zachowania ciągłości sprzedaży, terminowego wypłacania pensji pracownikom, czy dopełniania formalności w ZUS i Urzędzie Skarbowym.

Darowizna, testament, zapis windykacyjny… dlaczego są niewystarczające?

Standardowo jako rozwiązanie problemu przekazania indywidualnej działalności gospodarczej na następcę prawnego zmarłego proponowane jest dokonanie darowizny jeszcze za życia przedsiębiorcy, ewentualnie sporządzenie przez osobę prowadzącą działalność gospodarczą testamentu o odpowiedniej treści, w tym zastosowanie dosyć nowej instytucji prawa cywilnego jaką jest zapis windykacyjny, czyli rozporządzenie w testamencie konkretnym składnikiem majątku spadkodawcy (tu: przedsiębiorstwem) na rzecz konkretnej osoby, która z chwilą śmieci spadkodawcy staje się jego właścicielem. Ma to zagwarantować sprawne przejście przedsiębiorstwa na inną osobę.

Nic bardziej mylnego. Powyższe rozwiązania nie są wystarczające. Nie zapewniają one bowiem płynnego i bezproblemowego przejścia na inną osobę całości praw i obowiązków wynikających z indywidualnej działalności gospodarczej i dalszego jej prowadzenia.

Niniejszy artykuł stanowi omówienie kluczowych problemów związanych z przekazaniem przedsiębiorstwa prowadzonego przez przedsiębiorcę w ramach indywidualnej działalności gospodarczej na inną osobę i ma stanowić argument na rzecz wcześniejszego dogłębnego przemyślenia i uregulowania kwestii sukcesji przedsiębiorstwa, jeszcze za życia przedsiębiorcy, tak by w chwili jego śmierci przedsiębiorstwo dalej sprawnie działało i przynosiło zyski jego beneficjentom.
    
Współwłasność małżeńska, a dziedziczenie

W pierwszej kolejności należy zauważyć, że  jeśli zmarły przedsiębiorca był w związku małżeńskim i nie posiadał rozdzielności majątkowej, wówczas współwłasność w każdym składniku prowadzonego przez niego przedsiębiorstwa (w tym np. sprzedawanego towaru) posiada współmałżonek. W konsekwencji, w przypadku przekazania przedsiębiorstwa w drodze darowizny czy zapisu windykacyjnego nie może być przekazana całość przedsiębiorstwa bez zgody/udziału małżonka. Co istotne, analogiczna sytuacja ma miejsce wówczas, gdy umrze małżonek nieprowadzący działalności gospodarczej, ale który z racji wspólności majątkowej małżeńskiej był współwłaścicielem przedsiębiorstwa. Wówczas udział ten jest dziedziczony przez jego spadkobierców i w konsekwencji „struktura właścicielska” w przedsiębiorstwie ulega skomplikowaniu.

Zachowek?

Nie bez znaczenie pozostaje również to, że zarówno darowizna, jak i testament czy zapis windykacyjny nie rozwiązują problemu zachowku, którego zapłacenia mogą się domagać pominięci spadkobiercy ustawowi. Należy więc przemyśleć wcześniej kwestię zabezpieczenia środków finansowych na spłatę tych zobowiązań tak, by nie naruszyć środków trwałych przedsiębiorstwa. Nawet jeśli bowiem następca prawny zmarłego  przedsiębiorcy chciałby sprzedać jakiś składnik majątku przedsiębiorstwa, żeby mieć z czego zapłacić zachowek, nie może tego samodzielnie zrobić, zazwyczaj bowiem, jak wskazano wyżej, nie jest jego jedynym właścicielem tej rzeczy. Na sprzedaż zgodzić się muszą wszyscy współwłaściciele, a jeśli wśród nich znajduje się osoba małoletnia, zgoda na sprzedaż będzie musiała zostać co do zasady wyrażona przez sąd rodzinny, co jest czasochłonne.

Nowy nr CEIDG, NIP i REGON

Jeśli nawet wśród spadkobierców panuje zgoda i wyznaczony następca prawny nie napotka ww. trudności, prowadzenie działalności w miejsce zmarłego będzie się wiązało z założeniem nowej działalności gospodarczej przez następcę, co oznacza konieczność wpisu do CEIDG oraz nadanie nowego NIPu i REGONu.

Faktycznie prowadzona przez następcę prawnego działalność nie będzie więc działalnością tą samą, tym samym nie będzie stanowiła  prostej kontynuacji działalności zmarłego przedsiębiorcy. Może być ona zbliżona nazwą, jednak zarówno numer NIP, jak i numer REGON będą inne. Będzie to więc działalność gospodarcza inna, co nie pozostanie bez wpływu na relacje z bankami, urzędami i kontrahentami m.in. w sferze zawartych umów.


Wygaśnięcie pełnomocnictw i umów

Należy mieć na względzie, że z chwilą śmierci przedsiębiorcy wygasają udzielone przez niego pełnomocnictwa, w tym dla księgowej, co ma znaczenie np. przy podpisywaniu comiesięcznych deklaracji do ZUS. Najczęściej rozwiązaniu ulegają też wszystkie zawarte przez zmarłego przedsiębiorcę umowy, w tym umowy kredytowe i leasingowe. Kredyty stawiane są przez banki w stan natychmiastowej wymagalności, przedmiot leasingu sprzedawany. Negocjowanie rozwiązania tego problemu z bankiem poprzez przeniesienie kredytu i wydłużenie jego spłaty wiąże się zazwyczaj z analizą ryzyka kredytowego i zdolności kredytowej następcy prawnego, które nie muszą być i najczęściej nie są takie, jak w przypadku zmarłego przedsiębiorcy. Analogicznie dzieje się z kredytem kupieckim, który przysługiwał zmarłemu przedsiębiorcy, ale który nie musi być już udzielony jego następcy prawnemu, który najczęściej dopiero zaczyna działalność i nie cieszy się takim zaufaniem i doświadczeniem, jak jego poprzednik. Częściowym, ale nie całkowitym rozwiązaniem tego problemu jest umieszczenie w podpisywanych przez przedsiębiorcę umowach odpowiednich postanowień zabezpieczających spadkobierców na wypadek jego śmierci. Nie zawsze jednak druga strona umowy na takie zapisy się godzi.

Śmierć przedsiębiorcy oraz wynikające z tego zakończenie prowadzenia przez niego działalności gospodarczej oznaczać może również konieczność zwrócenia dotacji unijnych. W braku odpowiednich upoważnień bank może zablokować dostęp do rachunku bankowego, wygasają również decyzje administracyjne, których adresatem był zmarły przedsiębiorca, w tym licencje, zezwolenia i koncesje, których posiadanie często jest warunkiem podstawowym prowadzonej przez niego działalności (np. w firmie transportowej, stacji paliw czy sklepie alkoholowym).

Wnioski

Powyższe względy przemawiają za tym, by odpowiednio wcześnie zaplanować proces sukcesji w prowadzonej przez przedsiębiorcę działalności, tak by w chwili jego śmierci przedsiębiorstwo, być może już w innej formie prawnej np. sp. z o.o., dalej sprawnie działało i przynosiło zyski.

Radca Prawny Mateusz Romowicz

Aplikant radcowska Joanna Jańczuk

Więcej informacji znajdą Państwo na stronie kancelaria-gdynia.eu , prawo-korporacyjne.pl

Znajdź nas na facebook