Mateusz Balcerowicz o priorytetach Wód Polskich. Walka z suszą, zapobieganie powodziom

Rozmowa z Mateuszem Balcerowiczem, prezesem Wód Polskich. 

Jak Wody Polskie przygotowują się na coraz częstsze susze i fale upałów w Polsce? Widać, że nawet jeśli pada deszcz, to nie zawsze przerywa on stan suszy, a najnowsze dane pokazują np. rekordowo niski stan Wisły w Warszawie. 

Susza to dziś jedno z najpoważniejszych wyzwań w gospodarce wodnej. W ostatnich latach mamy do czynienia z jej niemal stałą obecnością – zmienia się tylko jej intensywność. Dlatego przeciwdziałanie skutkom suszy traktujemy jako absolutny priorytet.

Obecnie aktualizujemy Plan przeciwdziałania skutkom suszy, który wskazuje konkretne działania – od zwiększania retencji, przez modernizację urządzeń wodnych, po zmiany w sposobie korzystania z zasobów wodnych. Priorytetem powinno być zatrzymywanie wody w miejscu, gdzie ona spadła i korzystanie z niej w pierwszej kolejności, dopiero później należy wykorzystywać wody płynące, a w ostateczności – podziemne. Skupiamy się też na zarządzaniu ryzykiem suszy, czyli na tym, jak reagować na jej różne etapy – zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej.

Największy potencjał widzimy w działaniach lokalnych. Chcemy podwoić krajowy wskaźnik retencji, który dziś wynosi ok. 7,5%. Nie da się tego osiągnąć tylko przez budowę dużych zbiorników – potrzebne są też rozwiązania blisko ludzi. Dlatego wdrażamy zadania dotyczące kształtowania zasobów wodnych, które zwiększają retencję w korytach rzek na terenach rolniczych. Przywracamy dwufunkcyjną rolę urządzeń melioracyjnych – odprowadzają wodę, ale też pozwalają nawadniać pola w czasie suszy ze zgromadzonych wcześniej zasobów. To proste, tanie i skuteczne rozwiązania.

Równolegle prowadzimy działania renaturyzacyjne – odtwarzamy mokradła, przywracamy ciągłość ekologiczną rzek. Przykładem jest projekt LIFE w zlewni Drawy, gdzie łączymy renaturyzację z retencją i innowacyjnymi rozwiązaniami. Współpracujemy tu z naukowcami i organizacjami pozarządowymi, korzystając ze środków europejskich.

Na ile ważne obecnie jest dla Państwa użeglownienie polskich rzek, w kontekście np. dostępu żeglugi z głębi lądu do portów morskich? 

Jeśli chodzi o żeglowność rzek, realizujemy Krajowy Program Żeglugowy do 2030 roku. Skupiamy się na remoncie zabudowy hydrotechnicznej wybranych odcinków Odry i Wisły, by zwiększyć konkurencyjność ekologicznego transportu wodnego i lepiej połączyć porty morskie z zapleczem lądowym. Przykładem jest planowana modernizacja stopnia wodnego Ujście Nysy. To inwestycje, które mają znaczenie nie tylko dla transportu, ale też dla retencji i bezpieczeństwa wodnego.

Mamy do czynienia z rosnącym ryzykiem tzw. powodzi błyskawicznych w miastach? Jakie są Wasze rekomendacje dla samorządów, a pośrednio deweloperów, mając na celu unikanie takich zdarzeń?

Powodzie błyskawiczne to coraz częstszy problem w miastach, szczególnie po intensywnych opadach. Dlatego przygotowaliśmy praktyczny poradnik dla samorządów, który pomaga zidentyfikować obszary najbardziej narażone na zalania wodami opadowymi.

Poradnik zawiera trzy warianty metodyczne – od prostych analiz, które pozwalają szybko ocenić skalę zagrożenia, po bardziej zaawansowane narzędzia, które można zastosować tam, gdzie ryzyko jest największe i planowane są konkretne działania. Chcemy, by miasta miały jasne wskazówki, jak diagnozować problem i gdzie interweniować w pierwszej kolejności.

Naszym celem jest nie tylko edukacja, ale też promowanie spójnych standardów w całym kraju. Zachęcamy samorządy – a pośrednio także m.in. deweloperów – do uwzględniania ryzyka powodziowego już na etapie planowania inwestycji. Dobre rozpoznanie terenu i odpowiednie rozwiązania hydrotechniczne mogą znacząco ograniczyć skutki gwałtownych opadów. Konieczność gromadzenia wody i spowalniania jej odpływu jest obecna w świadomości coraz większej liczby samorządów i mieszkańców.

Te kwestie zawsze budzą ogromne zainteresowanie mieszkańców, szczególnie na terenach dotykanych przez powodzie, które występowały w minionych latach.  Jakie są strategiczne inwestycje związane z ochroną przeciwpowodziową? 

Po powodzi z września 2024 roku wspólnie z IMGW opracowaliśmy dziewięć programów redukcji ryzyka powodziowego dla najbardziej dotkniętych zlewni, m.in. Nysy Kłodzkiej, Kaczawy, Olzy czy Bobru. To konkretne plany dużych inwestycji, które mają poprawić bezpieczeństwo mieszkańców w tych regionach. Jedną z kluczowych jest tu budowa zbiornika retencyjnego w Kamieńcu Ząbkowickim. To inwestycja, która znacząco zwiększy ochronę przeciwpowodziową m.in. dla miasta Nysa i okolicznych miejscowości. Planujemy ją z udziałem środków z nowego projektu Banku Światowego, który liczymy, że zostanie niedługo wynegocjowany i uruchomiony.

Równolegle, w ramach programu FENIKS, przygotowujemy 25 strategicznych inwestycji – głównie przeciwpowodziowych – o łącznej wartości ponad 2 miliardów złotych. Dzięki nim poprawimy bezpieczeństwo około 300 tys. osób w całym kraju. Wśród nich są m.in. modernizacja wałów czy budowa przepompowni na Żuławach, rozbudowa polderu Żelazna w Opolu, modernizacja wału Wisły w Łomiankach czy budowa suchego zbiornika Rzymówka na Kaczawie. To konkretne działania, które mają realny wpływ na bezpieczeństwo ludzi i mienia.

Jak Pana zdaniem wygląda optymalny model ustalania cen wody i odprowadzania ścieków w Polsce. Od lat istnieje polemika czy powinny robić to samorząd czy Wody Polskie. Jaki model powinniśmy realizować?

Wody Polskie nie mają nic przeciwko temu, by ten proces wrócił do rad gmin, jednak budowa docelowego systemu taryfowania leży przede wszystkim w gestii Ministerstwa Infrastruktury, które prowadzi proces legislacyjny. Aktualnie Ministerstwo Infrastruktury przygotowuje projekt nowelizacji ustawy o zbiorowym zaopatrzeniu w wodę i zbiorowym odprowadzaniu ścieków, który zakłada, że ceny za wodę będą ustalały gminy, a Wody Polskie będą ingerowały, jeśli średnioroczna podwyżka przekroczy 15 procent.

Po katastrofie ekologicznej na Odrze z 2022 r. jak obecnie monitorowana jest jakość wód w największych rzekach – Odrze, Wiśle, Warcie? Wyciągnęliśmy wnioski z tamtych wydarzeń?

Choć za monitoring jakości wód odpowiada Inspekcja Ochrony Środowiska, Wody Polskie aktywnie współpracują z innymi instytucjami, by skutecznie reagować na zagrożenia. Jesteśmy zaangażowani w zespoły robocze dotyczące Odry i Wisły, wdrażamy rekomendacje Ministerstwa Klimatu i Środowiska, a także uczestniczymy w pracach nad ograniczeniem zrzutów do rzek.

Kluczowe jest szybkie przekazywanie informacji między instytucjami – dzięki temu możemy wcześniej reagować i podejmować działania prewencyjne. Regularnie kontrolujemy też podmioty korzystające z wód – w ubiegłym roku przeprowadziliśmy ponad 700 kontroli gospodarowania wodami w całej Polsce. Sprawdzamy pozwolenia wodnoprawne i stan urządzeń służących do odprowadzania ścieków czy wód opadowych. Efektem tych działań jest m.in. likwidacja setek nielegalnych wylotów wodno-ściekowych. To konkretne kroki, które realnie wpływają na poprawę jakości wód i bezpieczeństwo środowiska.

Jakie są priorytety cyfryzacji i automatyzacji zarządzania zasobami wodnymi w Polsce? Czy technologie AI mają zastosowanie w gospodarce wodnej.

Wody Polskie stawiają na innowacje i cyfryzację, szczególnie w ramach rządowego programu Hydrostrateg. Obecnie realizujemy trzy kluczowe projekty, które mają usprawnić zarządzanie wodami i zwiększyć bezpieczeństwo.

Pierwszy to inteligentny system wyznaczania tras dla żeglugi śródlądowej, który uwzględnia aktualne dane hydrologiczne i chemiczne. Drugi – HydroIQ – to uniwersalny system do automatycznego monitoringu jakości i ilości wody oraz sterowania urządzeniami wodnymi. Współpracujemy tu m.in. z Uniwersytetem Przyrodniczym w Poznaniu. Trzeci projekt, realizowany z Politechniką Wrocławską i MPWiK, dotyczy wykrywania mikroplastików i substancji ropopochodnych w wodzie. Testujemy nową technologię na Odrze, by móc reagować na zanieczyszczenia w czasie rzeczywistym.

Wszystkie te projekty pokazują, że nowoczesne technologie – w tym sztuczna inteligencja – mają coraz większe znaczenie w gospodarce wodnej. Dzięki nim możemy szybciej reagować na zagrożenia, lepiej planować inwestycje i skuteczniej chronić środowisko. Jesteśmy otwarci na współpracę z naukowcami i firmami technologicznymi – m.in. podjęliśmy współpracę z Centrum Łukasiewicz – by wspólnie rozwijać cyfrowe rozwiązania, które odpowiadają na wyzwania związane ze zmianami klimatu, jakością wód czy bezpieczeństwem hydrotechnicznym.