Kwota wolna od podatku ma istotne znaczenie dla każdego podatnika, dlatego jej zmiany mają tak istotny charakter. W ubiegłą środę (28.10.2015) Trybunał Konstytucyjny wydał długo wyczekiwany wyrok w sprawie kwoty wolnej od podatku.

Wniosek w tej sprawie złożyła Rzecznik Praw Obywatelskich, Irena Lipowicz. Trybunał orzekł o niezgodności z konstytucją przepisu ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych ustalającego kwotę zmniejszającą podatek w wysokości 556,02 zł, a tym samym – ustalającego kwotę wolną od podatku w wysokości 3091 zł. Przepis w tym zakresie utraci moc z dniem 30 listopada 2016 roku.

Kwota wolna od podatku a kwota zmniejszająca podatek

W ustawie o podatku dochodowym od osób fizycznych, nie znajdziemy sformułowania „kwota wolna od podatku”. Można przyjąć, że jest to taka wysokość dochodu, do której stosuje się zerową stawkę podatkową. Zatem w tym przypadku zobowiązanie podatkowe w ogóle nie powstaje. Tzw. kwotę wolną uzyskuje się w wyniku obliczeń dokonywanych z zastosowaniem kwoty zmniejszającej podatek (jest to pojęcie ustawowe z art. 27 ustawy o PIT). W Polsce z uwagi na funkcjonujący model progresywnej skali podatkowej, wysokość podatku rośnie wraz ze wzrostem dochodu. Granicą zastosowania niższego 18-procentowego progu podatkowego jest dochód równy 85 528 zł. Od tej (lub niższej) wysokości dochodu odlicza się kwotę zmniejszającą podatek, która obecnie wynosi 556,02 zł.

Zgodnie z obliczeniami, aby podatek wyniósł 0 zł, dochód w skali roku nie może przekraczać 3089 zł. W rzeczywistości jednak kwota wolna wynosi 3091 zł. Wynika to z zasady zaokrąglania podstawy opodatkowania i podatku do pełnych złotych, określonej w art. 63 Ordynacji podatkowej („końcówki kwot wynoszące mniej niż 50 groszy pomija się, a końcówki kwot wynoszące 50 i więcej groszy podwyższa się do pełnych złotych”). Wyliczając podatek od dochodu równego 3091 zł wyniósłby on 0,36 zł, co należy zaokrąglić do 0 zł. W przypadku dochodu w wysokości 3092 zł, stosując zasadę zaokrąglania, podatek wynosiłby już 1 zł.
Kwota wolna od podatku stosowana jest w przypadku każdego podatnika, składającego w Polsce zeznanie podatkowe roczne za miniony rok podatkowy, czy to z dochodów krajowych czy zagranicznych. Mechanizm zastosowania kwoty wolnej od podatku, zgodnie z art. 27 ust. 1 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych (Dz. U. z 2012 r. poz. 361 ze zm.), znajduje zastosowanie po dokonaniu odliczenia kosztów uzyskania przychodu, ew. przeliczenia wynagrodzenia na złotówki, zastosowania wszelkich przewidzianych prawem ulg od dochodu jako forma ulgi od podaktu, poprzez obliczenie podatku dochodowego od osób fizycznych według skali podatkowej, i w przypadku podstawy obliczenia wynoszącej mniej niż 85.528,00, odliczenia kwoty zmniejszącej podatek 556 zł 02 gr.

Konieczność waloryzacji kwoty wolnej od podatku

Wysokość kwoty wolnej od podatku nie zmieniła się od 2006 roku. Wcześniej jednak ustawodawca przewidywał jej waloryzację (ściślej mówiąc, waloryzowano jej determinanty, tzn. wysokość dochodu lub kwotę zmniejszającą podatek). Pierwotnie waloryzacja odbywała się w oparciu o wskaźnik wzrostu przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w okresie trzech kwartałów w roku poprzedzającym rok podatkowy w stosunku do analogicznego okresu roku ubiegłego. Następnie miernikiem waloryzacji był wzrost cen towarów i usług (inflacja). Mechanizmu waloryzacji zaniechano w 2003 roku. Ostatnia podwyżka kwoty zmniejszającej podatek nastąpiła w drodze nowelizacji ustawy w 2006 roku. Jak wskazuje RPO, już sam fakt zaniechania stosowania stałego mechanizmu waloryzacji kwoty wolnej od podatku budzi ogromne wątpliwości, skoro inflacja w okresie 2008-2014 wyniosła 17,9%.

Niekonstytucyjność regulacji w kontekście art. 2 i art. 84 Konstytucji RP
Rzecznik podważyła jednak przede wszystkim konstytucyjność regulacji dotyczącej kwoty wolnej od podatku w aspekcie art. 2 i art. 84 konstytucji. Art. 2 wyraża zasadę sprawiedliwości społecznej. Natomiast art. 84 stanowi, że każdy jest obowiązany do ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych, w tym podatków, określonych w ustawie. Zdaniem RPO weryfikacji wymaga przyjęte przez ustawodawcę założenie, że przekroczenie przez podatnika kwoty wolnej od podatku (w obecnej wysokości 3089 złotych) świadczy o tym, że jest on w stanie w granicach tak ustalonego dochodu zaspokoić swoje elementarne potrzeby życiowe i posiada równocześnie rzeczywistą zdolność do ponoszenia ciężarów publicznych w postaci uiszczania podatku.
    
W ocenie RPO w celu weryfikacji tego założenia należy odwołać się do innych decyzji prawodawczych odnoszących się do zaspokojenia niezbędnych potrzeb człowieka, zwłaszcza do przepisów regulujących udzielanie pomocy społecznej. Aktualne kryteria pomocy społecznej z tytułu ubóstwa wynoszą: dla osoby samotnie gospodarującej – 542 zł, a dla osoby w rodzinie – 456 zł (miesięcznie). Zatem osoba samotnie prowadząca gospodarstwo domowe jest uznawana w świetle prawa za osobę żyjącą w ubóstwie, jeśli jej dochód nie przekracza kwoty 6504 zł rocznie, czyli kwoty ponad dwukrotnie wyższej od kwoty wolnej od podatku. Dlatego rozważenia wymaga kwestia, czy osoba żyjąca na granicy minimum egzystencji może być jednocześnie uznawana za osobę zdolną do ponoszenia ciężarów publicznych, w tym podatków. Ekonomiczny sens podatku od osób fizycznych sprowadza się bowiem do transferu środków pieniężnych z majątku osoby fizycznej do Skarbu Państwa, względnie jednostki samorządu terytorialnego. Konfrontując ze sobą art. 84 i art. 2 konstytucji, czyli powszechny obowiązek ponoszenia ciężarów i świadczeń publicznych z zasadą sprawiedliwości społecznej, należy odwołać się do zasady równości, definiowanej jako równe traktowanie podmiotów będących w tej samej sytuacji. Dopuszczalne jest zatem różnicowanie podmiotów – w myśl zasady sprawiedliwości społecznej. Stosując w ten sposób pojmowaną zasadę równości w zakresie opodatkowania, możliwe jest osiągnięcie stanu sprawiedliwości podatkowej.

Trybunał Konstytucyjny przyznając rację Rzecznikowi, uznał art. 27 ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, a dokładnie kwotę wolną od podatku w obecnej wysokości (3089 złotych) oraz w zakresie, w jakim nie przewiduje mechanizmu corocznego korygowania kwoty zmniejszającej podatek, gwarantującego co najmniej minimum egzystencji za niezgodny z art. 2 i art. 84 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Przepis traci moc obowiązującą z dniem 30 listopada 2016 roku. Trybunał wskazuje więc, że konieczne jest nie tylko podniesienie kwoty zmniejszającej podatek (a w konsekwencji kwoty wolnej od podatku), ale także zapewnienie systemowego, a nie jednorazowego jej zwiększania.

Projekt nowelizacji ustawy

Po złożeniu przez Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku do Trybunału Konstytucyjnego (w dniu 03.10.2014 r.) do Sejmu wpłynął projekt nowelizacji ustawy o podatku dochodowym od osób fizycznych, który został odrzucony w dniu 06.02.2015 r. Zakładał on, iż Instytut Pracy i Spraw Socjalnych co roku będzie ogłaszał wysokość miesięcznego minimum egzystencji dla jednoosobowego gospodarstwa pracowniczego, które w latach 2013-2014 wynosiło 541,91 zł. W skali roku daje to kwotę równą 6502,91 zł (po zaokrągleniu 6505 zł), co stanowiłoby nową kwotę wolną. Natomiast kwota zmniejszająca podatek wynosiłaby wówczas 1170,52 zł. Różnica pomiędzy „starą” a nową kwotą wolną wynosi zatem 614,50 zł, co oznaczałoby ponad dwukrotne jej zwiększenie.

Do powyższego projektu trzeba będzie zatem wrócić. Warto zauważyć, że w ramach postulatów w kampanii parlamentarnej, wskazywano na wolę podniesienia kwoty wolnej do 8000 zł. Obecny wyrok Trybunału Konstytucyjnego, niejako wprowadza taki obowiązek na nowy rząd. Jeżeli uchwalona w 2016 r. „nowa” kwota wolna od podatku rzeczywiście zostanie ustalona na poziomie 8000 złotych, realnie kwota zmniejszająca podatek będzie wynosiła 1440 zł (jest to wielkość rzędu miesięcznego wynagrodzenia minimalnego netto), a zatem będzie wyższa o ponad 880 złotych od obecnej kwoty. Należy jednak podkreślić, że na zwiększeniu kwoty wolnej od podatku nowy rząd nie powinien poprzestać. Niezbędna jest kompleksowa reforma systemu obliczania wynagrodzenia netto, gdyż w obecnym stanie prawnym system podatkowy jest nieefektywny, z uwagi na brak waloryzacji.

O szczegółowych rozwiązaniach w zakresie zmiany kwoty wolnej od podatku, będziemy Państwa informować w 2016 r., gdyż będzie miało to fundamentalne znaczenie dla dokonywanych w 2016 roku rozliczeń podatkowych oraz wpłat zaliczek na poczet podatku dochodowego od osób fizycznych.

Więcej informacji w sprawie kredytów, podatków i przepisów prawnych dotyczących marynarzy znajdą Państwo na stronie www.easyocean.pl, www.oceangroup.pl  

Asystent Prawny Anna Kamrowska
Prawnik Kuba Lewandowski