10 grudnia 1982 r. na spotkaniu w Montego Bay na Jamajce powstała „Konwencja o prawie morza” (ang. United Nations Convention on the Law of the Sea), która funkcjonuje pod znanym w środowisku ludzi morza skrótem  UNCLOS. Była to umowa międzynarodowa, nad którą prace sfinalizowano podczas obrad III Konferencji Prawa Morza ONZ.

40 lat później spotkanie przedstawicieli IMO i UNCLOS odbyło się 28 listopada w siedzibie IMO. Do dzisiaj „Konwencja o prawie morza” została ratyfikowana przez prawie 170 państw i Unię Europejską.

Konstytucja dla oceanów

IMO została utworzona w 1948 r., a kiedy przyjęto UNCLOS, dysponowała już obszernym zbiorem międzynarodowych konwencji dotyczących bezpieczeństwa, efektywności i efektywności środowiskowej żeglugi międzynarodowej, a także poszukiwań i ratownictwa oraz odpowiedzialności i odszkodowań.

– Dlatego wiele artykułów w UNCLOS odnosi się do ram prawnych opracowanych przez kompetentną organizację międzynarodową. Państwa negocjujące „Konstytucję dla oceanów” uznały rolę i doświadczenie IMO w tych obszarach. Traktaty IMO są przywoływane w wielu postanowieniach UNCLOS – powiedział sekretarz generalny IMO Kitack Lim w swoim przemówieniu otwierającym rocznicową konferencję.
Wydarzenie zostało zorganizowane wokół dwóch paneli poświęconych czterdziestoletniej współpracy między IMO i UNCLOS, wkładowi IMO we wdrażanie Konwencji oraz obecnym i przyszłym wyzwaniom stojącym przed UNCLOS w kontekście nowych wydarzeń w IMO.

„Zasady odniesienia” UNCLOS, które ustanawiają IMO jako „właściwą organizację” w sprawach związanych z bezpieczeństwem statków i zapobieganiem zanieczyszczeniom ze statków, zostały podkreślone przez kilku panelistów, którzy wypowiadali się na temat przeszłości i przyszłości UNCLOS.

– Ważne jest, abyśmy wszyscy działali jako jedność – jako strony traktatów IMO i UNCLOS – powiedziała Fernanda Millicay, minister, stały przedstawiciel Argentyny przy IMO.

Konwencja dla ludzi i morza

W konwencji określono m.in. reżimy prawne dotyczące poszczególnych części oceanów, w tym morza terytorialnego, strefy przyległej, wyłącznej strefy ekonomicznej oraz innych akwenów i międzynarodowego dna morskiego („obszaru”), który znajduje się poza granicami jurysdykcji państwowej. Istotne było określenie jakie są prawa i obowiązki wszystkich państw w odniesieniu do tych części mórz oraz jakie są prawa i obowiązki państw nadbrzeżnych odnoszące się do wyznaczania obszarów wód i zarządzania obszarami wód, które są poddane ich suwerenności lub jurysdykcji.

W konwencji określono, że morze terytorialne to akweny do 12 mil morskich od wytyczonych linii podstawowych, strefa przyległa ogranicza się do 24 mil, a  wyłączne strefy ekonomiczne do 200 mil morskich od wytyczonych linii podstawowych i szelfu kontynentalnego.
Konwencja dotyczy nie tylko państw morskich. W kolejnych punktach określa prawa i obowiązki innych państw, w tym państw śródlądowych i państw o niekorzystnym położeniu geograficznym (bez dostępu do morza). Mówi się o wolności morza pełnego, z których mogą korzystać wszystkie państwa (w tym państwa śródlądowe) i które obejmują wolność: żeglugi i przelotu, układania podmorskich kabli i rurociągów, budowania sztucznych wysp oraz instalacji, łowienia i badań naukowych oraz obowiązki państw bandery.

Ciekawe jest to, że wraz z rozwojem biznesu kosmicznego, z prawa morskiego korzysta się przy wyznaczaniu reguł działania w przestrzeni kosmicznej.

W ochronie flory, fauny i dna morskiego

40 lat temu, w czasach dobrobytu i nadmiaru zasobów fauny i flory morskiej oraz pozornie niezagrożonych raf koralowych opracowano przepisy dotyczące zachowania żywych zasobów morza i gospodarowania nimi, w tym w odniesieniu do współpracy w celu zarządzania wspólnymi stadami ryb i ich wykorzystywania.

Ustalono regulacje określające zasady wykorzystywania zasobów mineralnych dna morskiego leżących w obrębie obszaru. Zainicjowano utworzenie Międzynarodowej Organizacji Dna Morskiego, która reguluje działalność badawczą i wydobywczą oraz zezwala na prowadzenie takiej działalności, a także pobiera i rozdziela opłaty za eksploatację. Wyznaczono również obowiązki państw położonych nad morzami zamkniętymi lub półzamkniętymi.

W walce z plastikiem i „morskimi sporami”

Jeszcze po oceanach nie pływały wyspy z odpadów plastikowych, a w splatanych plastikowych sieciach nie ginęły żółwie i inne stworzenia morskie, kiedy ustalono  przepisy dotyczące ochrony i zachowania środowiska morskiego.

Określono wymagania w zakresie przeprowadzania ocen oddziaływania i nakładane na państwa obowiązki w zakresie zapobiegania i kontroli zanieczyszczenia środowiska morskiego, a także przepisy dotyczące odpowiedzialności państw w przypadku braku zapobieżenia takiemu zanieczyszczeniu. Określono także przepisy dotyczące prowadzenia badań morza oraz rozwijania potencjału i przekazywania technologii morskiej.

Wyznaczono obligatoryjny mechanizm załatwiania sporów. Na jego podstawie ustalono, że spory mogą być przekazywane do rozstrzygnięcia Międzynarodowemu Trybunałowi Prawa Morza, a także Międzynarodowemu Trybunałowi Sprawiedliwości lub trybunałowi arbitrażowemu.

Określono, że Międzynarodowemu Trybunałowi Prawa Morza przysługuje wyłączna jurysdykcja w przedmiocie sporów dotyczących działalności wydobywczej na obszarze głębokiego dna morza.

Wspierając postęp techniczny i rozwój zrównoważony

Od tego czasu postęp techniczny i nowe technologie wymusiły ustalenie kolejnych regulacji.

– UNCLOS jest umową pakietową, równoważącą wzajemne powiązania bardzo złożonych kwestii. Nowe technologie morskie, takie jak autonomiczne morskie statki nawodne, przyniosły nowe wyzwania i możliwości – stwierdził Vladimir Jares, Dyrektor Wydziału ds. Oceanów i Prawa Morza w Biurze Prawnym Organizacji Narodów Zjednoczonych.

Rolę International Tribunal for the Law of the Sea (ITLOS, Międzynarodowy Trybunał Prawa Morza) przedstawił sędzia Tomas Heidar, wiceprzewodniczący ITLOS, który  zauważył, że chociaż „Konwencja o prawie morza” nigdy nie została formalnie zmieniona, to w okresie funkcjonowania przyjęto dwie umowy wykonawcze, a strony UNCLOS pracują obecnie nad nowym traktatem dotyczącym ochrony i zrównoważonego wykorzystania morskiej różnorodności biologicznej poza obszarami podlegającymi jurysdykcji krajowej (BBNJ).
Sędzia David J. Attard z Międzynarodowego Trybunału Prawa Morza dodatkowo podkreślił ważną i kluczową rolę IMO w stopniowym rozwoju i kodyfikacji międzynarodowego prawa morskiego w ramach UNCLOS.

W walce z fałszywymi rejestrami

Gillian Grant, przewodnicząca Komitetu Prawnego IMO, zwróciła uwagę na szczególnie istotne dwie kwestie w dzisiejszych czasach, które znajdują się w gestii Komitetu Prawnego IMO: oszukiwanie w rejestracji statków i wprowadzenie do eksploatacji morskich autonomicznych statków nawodnych (MASS).

– Wprowadzenie MASS to zmiana paradygmatu [w transporcie morskim i użytkowaniu statków – MG], ale każda wykonywana praca musi być świadoma ram UNCLOS – podkreśliła Grant.

– IMO podjęła środki w celu zapobieżenia fałszowania rejestracji statków, a mimo to wiele podmiotów to praktykuje – alarmuje Gillian Grant i ostrzega, że certyfikaty wydawane niezgodnie z prawem przez państwo bandery zagrażają statkom i załodze oraz zwiększają ryzyko szkód dla środowiska. Statki z fałszywymi certyfikatami mogą być zaangażowane w nielegalne działania, takie jak nieraportowane i nieuregulowane połowy oraz unikanie sankcji. To pokazuje znaczenie pracy IMO dla konieczności przestrzegania reżimu, który zawierają przepisy „Konwencji o prawie morza”.

– UNCLOS został opracowany tak, aby obejmował zarówno przeszłe, jak i przyszłe zasady i standardy – powiedziała prof. Malgosia Fitzmaurice, profesor międzynarodowego prawa publicznego na Wydziale Prawa Queen Mary University of London. – Jeśli chodzi o ochronę środowiska morskiego, UNCLOS mówi, że państwa „podejmą” wszelkie niezbędne środki – przypomniała.

Ponadto „UNCLOS i IMO zapewniają strukturę prawną do dalszej ochrony oceanów poprzez nadanie oceanom statusu prawnego i podstawowego prawa do ochrony”, powiedziała prof. Fitzmaurice, odnosząc się do propozycji opracowania Powszechnej Deklaracji Praw Oceanów.

„Konwencja o prawie morza” jest dostępna na stronie: https://www.un.org/depts/los/convention_agreements/texts/unclos/unclos_e.pdf