Pojęcie „korupcja” miało i do tej pory ma pejoratywne znaczenie. Nic dziwnego, w końcu korupcja ma w swoi rodowodzie ślady pochodzące z najdawniejszych czasów, które nie były w stanie zmienić swojej tożsamości przez wszystkie stulecia aż do dnia dzisiejszego. Pierwszym spisanym świadectwem wskazującym na wystąpienie korupcji jest dokument  opisujący świętego Cyryla, patriarchę Aleksandrii i Doktora Kościoła, który uciekał się do łapownictwa na ogromną skalę, dokumentując wydatki związane z łapownictwem w formie zestawień finansowych (Miało to duży wpływ na działania cesarstwa wschodniorzymskiego).

Problematyka korupcji pojawia się również w literaturze. Dante Alighieri umiejscowił przekupnych urzędników w najgłębszych miejscach piekieł, Szekspir uczynił korupcję siłą sprawczą wielu swoich dramatów, Mikołaj Rej opisał przekupne duchowieństwo i sądownictwo renesansowej Polski. Korupcja została także wymieniona przez twórców amerykańskiej konstytucji, jako jeden z głównych motywów pozwalających uruchomić procedurę odwołania prezydenta z urzędu (impeachment).

W historii Polski również można odnaleźć ślady korupcji, jak choćby kupowanie urzędów publicznych oraz nie mniej powszechny zakup dostępu do stanu szlacheckiego w okresie I Rzeczypospolitej. Jednak „mistrzem” korupcji w owym czasie był urząd podskarbiego koronnego, odpowiedzialnego dożywotnio za pobór podatków, który pobierał  dwa typy łapówek: „workowe” (od worków, w których przewożono pieniądze) i „rękawicze” od dostawców różnych dóbr i usług dla Korony.

Współcześnie badaniem i ujawnianiem korupcji w życiu publicznym na świecie zajmuje się międzynarodowa organizacja pozarządowa Transparency International (TI). Według jej badań, Polska jest w grupie państw o coraz mniejszej sile działań niepożądanych, jakimi są czynniki korupcjogenne - zajmuje w rankingu TI coraz wyższą pozycję (im wyższa pozycja, tym niższy wskaźnik korupcji). Może to napawać optymizmem, zwłaszcza że nie każdy kraj chce się przeciwstawiać korupcji. Wystarczy spojrzeć na państwa bloku wschodniego, jak Rosja, Białoruś czy Ukraina, gdzie bez zjawisk korupcyjnych system funkcjonowania państwa uległby znacznej destrukcji, a możliwość załatwienia sprawy na drodze czysto formalnej i transparentnej, wolnej od działań korupcyjnych, byłaby dla człowieka znacznym utrudnieniem.

Znaczenie i definicję korupcji na rynku polskim wyznaczają trzy podstawowe dokumenty normatywne:

1. Konwencja Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) z dnia 17 grudnia 1997 roku o zwalczaniu przekupstwa zagranicznych funkcjonariuszy publicznych w międzynarodowych transakcjach handlowych (Dz. U z dnia 26 marca 2001 roku, Nr 23, poz.264) ratyfikowana przez Polskę,
2. Cywilnoprawna Konwencja o Korupcji z dnia 4 listopada 1999 roku (art. 2 Konwencji), ratyfikowana przez Rzeczpospolitą Polską,
3. Ustawa z dnia 9 czerwca 2006 roku o Centralnym Biurze Antykorupcyjnym (Dz. U z 2014 roku, poz. 1411).

Najwyższa Izba Kontroli jako instytucja, która stoi na straży między innymi przeciwdziałania zjawiskom korupcjogennym, określiła w swoich dokumentach 5 podstawowych zagadnień problemowych, które mogą mieć związek ze wzrostem korupcji. Są to:

1. nieprzejrzystość prawa oraz jego zbytnia zmienność,
2. brak jasnych i przejrzystych kryteriów wykonywania zadań administracji,
3. niestosowanie zasad jawności oraz przejrzystości działania administracji, a zwłaszcza procedur decyzyjnych,
4. niestosowanie zasady odpowiedzialności urzędniczej,
5. słabość służby cywilnej.

Zasady te odnoszą się do sfer sektora publicznego, jednakże są one ściśle skorelowane z sektorem prywatnym, gdyż zależność między obydwoma sektorami jest duża. Przyjmując podejście procesowe uznano że na największe zagrożenie korupcją narażone są procesy przyznawania zamówień z funduszy publicznych, wydawania decyzji i zezwoleń oraz stanowienie prawa. W tej grupie zagrożeń działalność portów morskich może być brana od uwagę.
 
Porty morskie – najważniejsze Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście, są narażone na korupcję w wielu aspektach. Niefunkcjonalna infrastruktura, prawdopodobieństwo korupcji oraz przekrętów przy procesach przetargowych na roboty usprawniające działalność to problemy odnotowane przez Najwyższą Izbę Kontroli w wyżej wymienionych portach. Dokładnie te obszary NIK zbadała w procesie kontroli ustalając, że możliwe były podejrzenia o korupcję w danych zakresach (nawet nieprzejrzystość przepisów prawnych związanych z własnością portów, dublowaniem opłat za podatek od nieruchomości portowej - brak definicji infrastruktury portowej w ustawie z dnia 20.12.1996 r. o portach i przystaniach morskich).

NIK zwróciła także uwagę, iż rozwój portów jest utrudniony. Spółki, które zarządzają portami, posiadają tylko część terenów portowych. W zarządzie portów pozostaje nieco ponad 27% gruntów w Gdańsku, 53% w Gdyni, 45% w Szczecinie oraz 26% w Świnoujściu. Znaczna część terenów portowych należy do gmin, które posiadają także udziały w spółkach zarządzających tymi  portami. Wyniki mogłyby być lepsze, gdyby poprawił się dostęp do portów od strony morza i lądu. Barierą rozwoju spółek zarządzających portami są właśnie problemy z uzyskaniem kontroli nad terenami, które często pozostają własnością innych podmiotów. Pole do działań korupcyjnych jest zatem wielkie. W radach nadzorczych spółek portowych zasiadają przedstawiciele gmin, a przewodniczącymi rad są prezydenci miast. Większe zaangażowanie samorządu lokalnego i umożliwienie oddziaływania na rozwój portów na przestrzeni ostatnich 15 lat nie spowodowały tymczasem przekazania do spółek żadnych terenów, co uniemożliwiło dalszy rozwój portów. Spółkom zarządzającym trudno planować i przeprowadzać niezbędne inwestycje dla portów, jeżeli nie są właścicielami terenów portowych.

Jaką rolę powinien przyjąć Skarb Państwa według Najwyższej Izby Kontroli? Powinien mieć prawo pierwokupu, gdyż jako właściciel terenów portowych dążyłby do wykupu i konsolidacji gruntów położonych w granicach administracyjnych portów, nie dopuszczając do ich zmarnotrawienia. Sytuacja taka miała miejsce na terenach po upadłych stoczniach, również w Gdańsku, gdzie – podobnie jak w Gdyni – na objęte granicami portu obszary wkroczyło miasto, pozostawiając porty bez jakiejkolwiek rekompensaty. W takim stanie prawnym przepisy nie chronią i nie dają zarządom portów uprawnień władczych - są one niestety ułamkowe. Strategia rozwoju całego portu jest współuzależniona od wszystkich właścicieli, przez co proces współdziałania wszystkich w podejmowaniu decyzyjnym może być oznaczony śladami korupcji.

Kontrolerzy NIK badający inwestycje w portach zwrócili także szczególną uwagę na jedno z postępowań przetargowych, dotyczących budowy stanowiska promowego w Świnoujściu. W tym przypadku NIK stwierdziła nieprawidłowości, które mogły mieć związek z korupcją. Na zamówienie dotyczące budowy stanowiska promowego odpowiedziało pięć firm. Zarząd Morskich Portów Szczecin i Świnoujście w dokumentacji przetargowej nieprawidłowo oszacował ilość robót czerpalnych i mimo iż pozostałe firmy biorące udział w przetargu zwracały na to uwagę, komisja przetargowa nie zmieniła danych. W dokumentacji przetargowej celowo zaniżono ilość robót czerpalnych, aby potem przy realizacji zlecenia zyskała wybrana firma. Do przetargu jednak nie doszło.

Porty, które mają strategiczne znaczenie dla Polski, starają się przeciwdziałać sytuacjom korupcjogennym we własnym zakresie. Zarząd Morskiego Portu Gdańsk S.A. przygotował raport  podsumowujący działania ze społecznej odpowiedzialności biznesu w 2017 roku (w oparciu o normę PN ISO 26000). W odpowiedzi na widmo korupcji i możliwości jej wystąpienia, w dziale V Społecznie odpowiedzialny Port Gdańsk, Zarząd zainicjował dla swojej działalności Etykę Biznesu. Etyka ta sprecyzowana w tym dokumencie mówi jasno: „uczciwa konkurencja, wspieranie odpowiedzialności społecznej w łańcuchu dostaw, poszanowanie praw własności, zapobieganie defraudacji i korupcji”. W strategii i polityce portów morskich w Gdyni i Szczecin - Świnoujście zapisów o przeciwdziałaniu korupcji niestety nie ma.

W świetle wyników kontroli Najwyższej Izby Kontroli wydaje się, że zarządy portów powinny przyjąć strategię zapobiegania czynnikom korupcjogennym. Jednym z narzędzi skutecznego działania jest na pewno wdrożenie i certyfikacja standardu antykorupcyjnego ISO 37001, który wskazuje, jak powinna kształtować się etyka biznesu i etyka zawodowa oraz jakie są najlepsze metody radzenia sobie z rosnącymi, globalnymi zagrożeniami. Prewencja jest najlepszym sposobem unikania sytuacji korupcjogennych i zapewniania, aby jakość i solidność były w portach morskich na najwyższym poziomie. I właśnie tu pomocna jest norma ISO 37001 będąca zbiorem wymagań, które pozwolą portom na wdrożenie systemowego podejścia w kwestii przeciwdziałania szeroko pojętej korupcji. Wdrożenie Systemu Zarządzania Antykorupcyjnego wg ISO 37001 w portach morskich może być pierwszym krokiem do uniknięcia działań niepożądanych na drodze do zapewnienia transparentności ich usług. W ramach normy określono szereg środków pomocnych w zapobieganiu, wykrywaniu i zwalczaniu korupcji, jakie porty mogą wdrożyć. Przy tak zróżnicowanej prawnej strukturze portów morskich, wdrożona norma może być dużym udogodnieniem w doskonaleniu ich działalności.

Jak zauważają autorzy normy, ISO 37001 jest idealna do wdrożenia w każdym przedsiębiorstwie, bez względu na wielkość czy rodzaj działalności. Może zostać zintegrowana z innymi istniejącymi systemami zarządzania, takimi jak na przykład ISO 9001. Co istotne, norma uwzględnia podejście oparte na analizie ryzyka, co jest niezwykle cenne w przypadku każdej organizacji, a niewątpliwie działalność portów morskich na różne rodzaje ryzyk jest narażona. Posiadanie przez porty certyfikatu potwierdzającego stosowanie systemu zarządzania antykorupcyjnego będzie dowodem proaktywnego podejścia do problemu korupcji i prowadzenia aktywnych działań prewencyjnych.

Widmo zagrożenia korupcją w sektorach publicznych mogą wykryć wyspecjalizowane organy (np. NIK, kontrola skarbowa) lub można mu zapobiec poprzez wdrażanie pewnych standardów (norma 37001). Organy wykrywają nieprawidłowości, a wdrażanie odpowiednich norm pozwala na uniknięcie tych niepożądanych zjawisk. Zatem dominującą rolę w zwalczaniu korupcji odgrywają instytucje państwowe, w tym organy władzy, natomiast profilaktyka antykorupcyjna to domena instytucji pozarządowych. Polski Rejestr Statków S.A. w Gdańsku jest jedną z niewielu wyspecjalizowanych jednostek, które włączyły się w te działania poprzez umożliwienie przedsiębiorstwom certyfikacji na normę ISO 37001. Szereg wykwalifikowanych i doświadczonych auditorów PRS audituje ten dość trudny obszar i wspiera organizacje w przeciwdziałaniu korupcji.

Niemniej najważniejszym działaniem - oprócz pomocnych instytucji i wdrażania standardów - jest wnikliwe uświadamianie społeczeństwa o tym, w jaki sposób korupcja może wpływać na pogorszenie bytu, nie tylko danej organizacji, ale i państwa jako całości. Świadomość człowieka o tym, że korupcja jest zła, to klucz do sukcesu prawidłowego zarządzania, a co za tym idzie, podniesienie jakości kierowania organizacją. Zatem aby wyeliminować czynniki korupcjogenne w swojej organizacji, porty morskie, jak Gdynia, Gdańsk, Świnoujście, Szczecin (porty te są na wysokim poziomie w skali ryzyka korupcji) powinny pomyśleć o zapobieganiu takim zjawiskom i wdrożyć standard eliminujący entropiczność, jaką korupcja powoduje.

Dorota Halicka – doktorantka na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, Auditor w Polskim Rejestrze Statków S.A., szkoleniowiec, ekspert współpracy międzynarodowej w wymianie informacji o podatkach pośrednich i bezpośrednich, z wykształcenia politolog, środowiskowiec, z zamiłowania jakościowiec. Pasjonatka dobrej książki, rocka progresywnego i podróży na wschód.