W naszych dotychczasowych opracowaniach – „Konosament – ogólna charakterystyka w systemie prawa angielskiego” oraz „Konosament na zlecenie i na okaziciela”, dokonaliśmy próby przybliżenia tradycyjnej „common law” charakterystyki konosamentów, jako odrębnych, ukształtowanych precedensowo, specyficznych papierów wartościowych (negotiable documents of title). Kluczową, charakterystyczną cechą konosamentu jako papieru wartościowego w anglosaskim systemie prawnym jest jego zdolność do przenoszenia tego dokumentu (i ucieleśnionych w nim uprawnień) na inne sposoby. Jak ujął to precedens „Official Assignace of Madras v Mercantite Bank of India Ltd.” [1935] A.C. 53: “It is quality of being “transferable” which lies at the heart of the traditional common law concept of a bill of lading as a document, which can be used to perform what may be called as the conveyancing function of enabling the holder of the document, by duly transferring, it to transfer constructive possession of the underlying goods, and if so intended, his property in them, to the transferee of the document without any physical dealing with the goods themselves”.

Przejrzyjmy się zatem bliżej prawidłowej procedurze przenoszenia konosamentów. Stosunkowo najprostsza forma przenoszenia ma miejsce w stosunku do konosamentu na okaziciela („bearer bill of lading”). Przeniesienie konosamentu, w tym przypadku, na nabywcę następuje w drodze zwykłego „fizycznego” wręczenia (wydania) dokumentu („delivery of the bearer bill”). Po wręczeniu (wydaniu), nowy posiadacz („bearer of the bill„/„holder of the bill”) dysponuje uprawnieniami wypływającymi z tego dokumentu polegającymi, w szczególności, na prawie domagania się wydania mu przez przewoźnika ładunku, do którego odnosi się dany konosament lub prawem dalszego przeniesienia posiadania konosamentu na okaziciela (ponownie przez zwykłe wręczenie) na rzecz nowego, innego podmiotu (nowego posiadacza konosamentu) [COGSA 1992, sec. 1(2)(a), 5(2)(b)].

W przypadku konosamentu na zlecenie („order bill of lading”), sposób przenoszenia takiego konosamentu uzależniony jest od rodzaju konosamentu na zlecenie (i związanych z tym ustaleń precedensowych). W przypadku, w którym konosament wystawiony został na zlecenie imienne oznaczonego odbiorcę (tj. kiedy w rubryce konosamentowej „odbiorca” („consignee”) wpisano dane konkretnej osoby z dodaniem typu „to order or assigns” itp.), sposób przenoszenia takiego konosamentu jest różny w zależności od etapu jego obrotu dokumentacyjnego. W pierwszym etapie, tak wystawiony przez przewoźnika konosament trafia do frachtującego („shipper”) (z uwagi na fakt, iż to frachtujący – strona umowy o przewóz z przewoźnikiem inicjuje wystawienie takiego konosamentu). Frachtujący, po otrzymaniu takiego konosamentu przenosi go na odbiorcę. Przeniesienie na tym etapie (choć jest to przecież konosament na zlecenie imiennie oznaczonego odbiorcy) w dalszym ciągu następuje przez zwykłe jego wydanie przez frachtującego do odbiorcy „na zlecenie” („consignee or order”).

Jak wyjaśnił to precedens „The Aliakmon” [1986] A.C. 785 oraz „The Rafaela S” [2003,] EWCA Civ 556, [2004] Q.B. 702; [2005] U.K.H.L. 11 [2005] 1 All E.R. 86 – „where order bill makes the goods deliverable to a named consignee or order, it can likewise to be transferred by delivery to that consignee, there is no legal need for the shipper in such a case to indorse the bill to the consignee as by its terms the goods are already deliverable to the order of the consignee”. W relacji więc “frachtujący” (“shipper”) – „odbiorca lub na jego zlecenie” („consignee or order”) przenoszenie konosamentu na zlecenie jest identyczne jak w przypadku konosamentu na okaziciela.

W praktyce shippingowej, spotyka się sytuację (dosyć często), iż frachtujący (shipper) do którego, w pierwszym rzędzie, trafia set konosamentów „to named consignee or order” dokonuje indosu takiego dokumentu (to jest składa na odwrotnej stronie konosamentu tzw. „grzbiecie”, oświadczenie typu „to [named consignee] or order” i podpisuje je jako „shipper”). Praktyka tego typu, jakkolwiek nagminna, jest nieprawidłowa lub precyzyjnie rzecz ujmując, zupełnie niepotrzebna. Wypowiedziały się na ten temat, kolejne orzeczenia „The Aliakmon” [1986] A.C. 785, „East West Corp. v DKBS 1912 AF A/S” EWCA Civ 85 [2003] Q.B. i wreszcie „J.I. MacWilliam Co. Inc. v Mediterranean Shipping Co. SA” („The Rafaela S) [2003]EWCA Civ 556; [2004] Q.B. 702 [2005] U.K.H.L. 111 All E.R. 86, które jednoznacznie stwierdziły: „Such case may reflect a commercial practice to indorse bills to consignee when there is no legal need to do so”.

Sytuacja ulega zmianie, gdy taki konosament na zlecenie, który znalazł się w rękach imiennie oznaczonego legitymowanego posiadacza konosamentu („consignee or order, holder B/L”), ma być przeniesiony na inną osobę. Prawo angielskie, przewiduje dla skutecznego przeniesienia konosamentu na zlecenie kumulatywne spełnienie dwóch wymogów. Po pierwsze, aktualny legitymowany posiadacz konosamentu na zlecenie (indosant – „indorsor”) musi złożyć specyficzne pisemne oświadczenie woli na, zazwyczaj, drugiej stronie konosamentu – nazwane „indosem” („indorsement” lub „endorsement”) oraz wraz z dokonanym indosem musi nastąpić fizyczne przekazanie posiadania konosamentu do osoby na rzecz której nastąpiło indosowanie konosamentu (”indosariusz” „indorsee”).

Prawo angielskie rozróżnia dwa rodzaje indosów – indos pełny („indorsement to the order of the transferee by name”) oraz tzw. indos in blanco („indorsement in blank”).

Przy pierwszym z wymienionych rodzajów – tzw. indosie pełnym – indosant (aktualny posiadacz konosamentu na zlecenie konkretnego podmiotu), dokonuje pisemnego zapisu na grzbiecie (drugiej stronie) konosamentu, w stylu „to [named company] order” oraz podpisuje jako indosant. Często przy indosie wpisuje się również datę. Jest ona przydatna przy transakcjach handlowych ale nie wymagana przez prawo. Wraz z tak dokonanym indosem, musi oczywiście nastąpić przeniesienie fizyczne posiadania konosamentu w ręce nowego legitymowanego posiadacza konosamentu (‘indosatariusza „indorsee”) „The Aegean Sea” [1998] 2 Lloyd’s Rep. 39.

W przypadku indosu „in blanco” („endorsement in blank”), aktualny legitymowany posiadacz konosamentu na zlecenie („indosant”/”indorsor”) składa na drugiej stronie tylko swój podpis (bez podania nazwy, kolejnego indosariusza, czy daty). Po dokonaniu takiego typu indosu, konosament winien być fizycznie przeniesiony do nowego legitymowanego posiadacza konosamentu.

W przypadku, w którym konosament pozostaje konosamentem na zlecenie („order bill”), dalsze jego przenoszenie może następować tylko przez kolejny indos i fizyczne przeniesienie tak indosowanego konosamentu na rzecz nowego indosatariusza („indorsee”)/legitymowanego posiadacza konosamentu („holder B/L”).

W przypadku, gdy konosament na zlecenie, przez indos in blanko, przekształci się w konosament na okaziciela, dalszy jego transfer na kolejnego legitymowanego posiadacza konosamentu na okaziciela („bearer bill”), następuje przez proste, fizyczne wręczenie takiego konosamentu bez konieczności żadnych dodatkowych pisemnych oświadczeń. Jak potwierdzono w orzeczeniu „Keppel Tatlee Bank Ltd. v Bandung Shipping Ltd.” [2003] 1 Lloyd’s Rep. 619 „where a bill of lading is indorsed in blank no further indorsement, but only delivery, is normally required for subsequent transfer”.

Oba typy konosamentów, to jest konosament na zlecenie oraz konosament na okaziciela, mogą ulec przekształceniu na skutek stosownych indosów.

I tak, konosament na zlecenie może (przy jego kolejnym transferze na nowego posiadacza) zostać indosowany in blanco przez aktualnego posiadacza konosamentu. Po takim indosie, konosament na zlecenie przekształca się w konosament na okaziciela, ze wszystkimi wynikającymi z tego, opisanymi powyżej, skutkami.

Z drugiej strony konosament na okaziciela, może (przy jego kolejnym transferze na nowego posiadacza zostać opatrzony pełnym indosem przez aktualnego posiadacza (okaziciela) konosamentu. Po dokonaniu takiego indosu (na imiennie oznaczonego indosariusza „lub na jego zlecenie”) konosament na okaziciela przekształca się w konosament na zlecenie (w charakterystycznej dla niego formie dalszego przenoszenia) „The Laemthong Glory (No 2) [2005] EWCA Civ 519, [2005] 1 Lloyd’s Rep. 688; „Keppel Tatlee Bank Ltd. v Bandung Shipping Private Ltd. [2003] 1 Lloyd’s Rep. 619.

Zarówno konosament na zlecenie jak i konosament na okaziciela, mogą utracić swój charakter jako papier wartościowy („negotiable dokument of title”) i zostać przekształcone w tzw. konosamenty imienne („stright bill of lading”). W tym celu, przy kolejnym indosie (w przypadku konosamentu na zlecenie) oraz samym przeniesieniu ( w przypadku konosamentu na okaziciela) aktualny legitymowany posiadacz konosamentu (indosant”/”endorser”) dokonują, na drugiej stronie konosamentu, wpisu oznaczając imiennie określoną osobę, na którą przenoszą konosament („transferee”) („consignee”) ale już bez dodatkowych uzupełnień typu „to order” „on order” itp.).

Konosament na zlecenie oraz konosament na okaziciela, zachowują swoją możliwość prawną dalszego przenoszenia, aż do czasu pełnej realizacji umowy przewozu (konosamentowej umowy frachtowej), na podstawie której, konosament został wystawiony i który stanowi dokumentacyjny dowód warunków tej umowy. Realizacja umowy przewozu oznacza tu pełne i skuteczne wydanie ładunku ostatecznemu odbiorcy („consignee”/”bearer”) legitymowanemu posiadaczowi konosamentu w porcie wyładunku. Z tych powodów, realizacją umowy przewozu nie jest same fizyczne wyładowanie ładunku w porcie ani też złożenie takiego ładunku po wyładowaniu w magazynie lub portowym placu składowym, w sytuacji, w której na ładunku ustanowiony został, przez przewoźnika, zastaw z tytułu niezapłaconego frachtu (tzw. „carriers lien for freight”) „Barber v Meyerstein” [1870] L.R. 4 H.L. 317, czy też ładunek po jego wyładowaniu ze statku został zdeponowany w magazynie, ale z możliwością wydania tylko na zlecenie przewoźnika „to the order of carrier” a nie na zlecenie odbiorcy ładunku „Barclays Bank Ltd. v Commissioner of Customs and Excise” [1963] 1 Lloyd’s Rep. 81 oraz „The New Star” [1981] 1 W.L.R. 138.

Marek Czernis

Fot. Depositphotos