W 2020 roku przypada 100. rocznica utworzenia Urzędu Marynarki Handlowej, którego funkcjonowanie zapoczątkowało współczesną historię Administracji Morskiej RP.  Miało to miejsce dokładnie 2 kwietnia 1920 roku. Dla upamiętnienia tego wydarzenia, urzędy morskie wspólnie z Ministerstwem Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej planowały w kwietniu tego roku szereg wydarzeń, jednak ich termin i zakres musiały zostać zmienione z uwagi na panującą sytuację epidemiologiczną.

Dzisiaj publikujemy film przygotowany z okazji 100.rocznicy utworzenia Administracji Morskiej RP oraz przypominamy artykuł, który ukazał się dokładnie 100 lat od powstania Urzędu Marynarki Handlowej w Wejherowie.

2 kwietnia 2020 roku przypadła 100-na rocznica powołania do życia Urzędu Marynarki Handlowej w Wejherowie

Rozkazem Ministra Spraw Wojskowych z dnia 2 kwietnia 1920 roku został utworzony Urząd Marynarki Handlowej w Wejherowie. Na stanowisko Naczelnika tego Urzędu, Minister Spraw Wojskowych, generał porucznik Józef Krzysztof Leśniewski,  mianował kapitana marynarki  Józefa Poznańskiego (jego następcą został inż. Stanisław Waldemar Łęgowski, zamordowany przez hitlerowców w lasach Piaśnicy w listopadzie 1939 roku wraz z dziesięcioma zakładnikami z Urzędu Morskiego). Do zadań Urzędu należały sprawy  związane z rejestracją łodzi, awariami i wypadkami morskimi, ochroną wydm i brzegów morskich oraz ich umocnień, sprawy ochrony rybołówstwa i administracji portami.

W grudniu 1921 roku wszelkie sprawy związane z Marynarką Handlową, w tym Urząd Marynarki Handlowej, przekazano w gestię Ministra Przemysłu i Handlu, koncentrując całokształt tej problematyki w Departamencie Marynarki Handlowej, przemianowanym później na Departament Morski. Powołano też Morski Urząd Rybacki w Pucku, który przejął sprawy związane z ochroną rybołówstwa na polskich wodach przybrzeżnych.

Na mocy rozporządzenia Ministra Przemysłu i Handlu z dnia 23 listopada 1922 roku Urzędowi Marynarki Handlowej  zostały powierzone też czynności Urzędu Żeglarskiego i wykonywanie pomierzania statków, a w trzy lata później – w związku z utworzeniem Izby Morskiej – z zakresu jego właściwości zostały wyłączone sprawy wypadków morskich i awarii.

Urząd Marynarki Handlowej w okresie „wejherowskim” miał utrudnione zadania: pracę komplikował brak odpowiedniej łączności, komunikacji, odpowiedniego personelu i przeciągające się dyskusje nad rolą i znaczeniem wybrzeża i floty dla naszego regionu. Panował dodatkowo potężny głód pieniądza. Mimo to J. Poznański  czynił wszystko co możliwe, by właściwie kierować Urzędem dla dobra gospodarki morskiej. Powoli wszystkie urządzenia, przystanie rybackie, latarnie zaczęły normalnie pracować, a we wrześniu 1922 roku zakończono budowę „Tymczasowego Portu Wojennego i Schroniska dla Rybaków” w Gdyni. Budowa ta, jak dzisiaj wiemy, obfitowała w szereg dramatycznych momentów, przede wszystkim z uwagi na brak środków finansowych na budowę.

Wybudowano wówczas w Gdyni molo o długości 150 metrów oraz 174 metrów falochronu – co bez dobrego technicznie uzbrojenia uznać należy za spory wyczyn.

Urząd Marynarki Handlowej w tym okresie doprowadził też do wydania szeregu przepisów dotyczących bezpieczeństwa żeglugi i porządku żeglugowego. Z posiadanych materiałów wynika, że J. Poznański wykonywał także w tym okresie poufne polecenia wiceadmirała Kazimierza Porębskiego, m.in. przygotował statut dla Urzędu Marynarki Handlowej w Gdańsku.

Urząd Marynarki Handlowej utworzył swoje „terenowe” jednostki organizacyjne: w Helu z dniem 3 czerwca 1922 roku, w Pucku w lutym 1922 roku oraz w Gdyni z dniem 24 lipca 1922 roku. Z dniem 3 maja 1927 roku – siedzibę Urzędu Marynarki Handlowej przeniesiono z Wejherowa do Gdyni; w roku 1928 przeniesiono także z Pucka do Gdyni siedzibę Morskiego Urzędu Rybackiego.

Podstawowym aktem prawnym regulującym organizację i zakres działania władz Marynarki Handlowej było jednak dopiero rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej w mocy ustawy z dnia 22 marca 1928 roku. Rozporządzenie wprowadziło dwuinstancyjność tych władz stanowiąc, że władzami pierwszej instancji są kapitanaty portów, a władzą drugiej instancji Urząd Morski z siedzibą w Gdyni, podległy Ministrowi Przemysłu i Handlu.

Do zakresu działania Urzędu Morskiego należały sprawy:

-    policji portowej i żeglugowej,
-    pilotażu,
-    budowy oraz zarządzania latarniami morskimi, pławami i innymi znakami nawigacyjnymi,
-    inspekcji technicznej statków morskich i handlowych pod względem zdatności do żeglugi morskiej,
-    budowy oraz utrzymania państwowych portów morskich, urządzeń portowych i umocnień brzegowych,
-    eksploatacji państwowych portów morskich, przystani i urządzeń portowych,
-    nadzoru nad budową, utrzymaniem i eksploatacją portów, przystani i urządzeń portowych, będących własnością komunalną lub prywatną,
-    budowy i utrzymania wydm nadbrzeżnych,
-    pogłębiania i utrzymania morskich dróg wodnych,
-    dozoru nad kotłami parowymi morskich statków handlowych,
-    pomiaru statków morskich,
-    służby żeglarskiej morskiej,
-    ratownictwa morskiego,
-    zbierania materiałów, dotyczących ruchu portowego,
-    współdziałania z innymi władzami w sprawach należących do kompetencji tych władz, a dotyczących marynarki handlowej i morskich portów handlowych,
-    odwołań od decyzji podległych urzędów,
-    inne, zlecone poszczególnymi przepisami prawnymi.

Statut Organizacyjny Urzędu Morskiego nadany przez Ministra Przemysłu i Handlu postanawiał, że na czele Urzędu Morskiego stoi Dyrektor, który jest zwierzchnikiem podległych mu urzędników i służbowym przełożonym funkcjonariuszy Urzędu. Zastępcą – był jeden z wyznaczonych przez Ministra Przemysłu i Handlu naczelnik Wydziału.

Urząd dzielił się na Wydziały:

-    Ogólny,
-    Handlowy,
-    Techniczno-Budowlany,
-    Administracji Morskiej.

Przy Urzędzie Morskim w Gdyni od 18 lutego 1929 roku funkcjonowała Tymczasowa Rada Portowa, której przewodniczącym był Józef Poznański.

W okresie międzywojennym Urząd Morski dokonał wiele w dziedzinie budownictwa wodnego i naziemnego, wykonano różne budowle na wybrzeżu, z których do najważniejszych należy zaliczyć wszelkie sprawy związane z budowlami w porcie gdyńskim, wzmocnienie brzegu morskiego żelbetową konstrukcją systemu de Muralta na długości 1.130 m przed wsią Karwieńskie Błota, drewniane wzmocnienie brzegu przed wsią Chałupy na Półwyspie Helskim oraz podobne wzmocnienia także pod górą Lubek, wybudowanie nowego Portu rybackiego w Jastarni-Borze, przebudowanie falochronów w porcie helskim metodą zamiany nawodnej konstrukcji drewnianej na żelbetową, zbudowanie w porcie helskim nowej przystani dla statków pasażerskich, budowę falochronów, budowę pomostów drewnianych w Gdyni i Orłowie, wzniesienie części wzmocnienia żelbetowego o długości 300 m na brzegu pod Kamienną Górą. W porcie gdyńskim wykonane zostały roboty budowlane, oprócz należących do właściwej budowy portu. Te dokonania przedstawiały się imponująco.

Dokonano przebudowy elektrowni portowej (zwiększenie jej mocy), wzniesiono budynek Urzędu Morskiego (Gmach zaprojektowany został przez znanego architekta poznańskiego Adama Ballenstedta)  i Stacji Pilotów oraz domy mieszkalne dla pracowników Urzędu Morskiego, budowane pod nadzorem Urzędu Morskiego, trzy hangary portowe, ułożono w porcie kilkaset metrów dróg brukowych, wykonano kanały dźwigowe, 5 stacji transformatorowych, wyposażono w odpowiedni sprzęt Portową Straż Pożarną, zaopatrzono holowniki portowe w pompy p.poż. Zajmowano się ratownictwem morskim czyniąc wiele, by holowniki portowe były zdolne do wykonywania akcji ratowniczych.

Utrzymywano ratownictwo brzegowe na zasadzie ochotniczych drużyn ratowniczych. W tym krótkim okresie czasu ekipy Urzędu Morskiego wykonały liczne pomiary na brzegu i wodzie, przebudowały elementy oświetlenia nawigacyjnego, zbudowały i rozmieściły liczne znaki nawigacyjne, wybudowano siedem  latarń morskich. Na wejściu do Portu gdyńskiego w latarniach zamontowano urządzenia do nadawania sygnałów akustycznych i mgłowych. Zakupiono odpowiedni sprzęt pogłębiarski (dwie dragi – ssącą i czerpakową) oraz kilkanaście jednostek pomocniczych, za pomocą tego sprzętu pogłębiano wejście do basenu Portu gdyńskiego, wejście do portów w Helu, Jastarni i Pucku. Zbudowano również halę rybną na molu rybackim, stacje kwarantannową oraz przystań dla łodzi i małych statków, wznoszono szereg innych budowli dla portu gdyńskiego.

Po zajęciu Gdyni przez wojska hitlerowskie w 1939 r. budynek przejęty został przez administrację niemiecką.

W następstwie drugiej wojny światowej Polska uzyskała szeroki dostęp do morza. Administracja morska bazowała na przedwojennych wzorcach i aktach prawnych przy organizowaniu swej pracy; jednak miała ona większy zasięg i zakres działania niż administracja morska II Rzeczypospolitej.

Po wyzwoleniu Gdyni z rąk okupanta,  10 maja 1945 roku. J. Poznański otrzymał nominację na Dyrektora Głównego Urzędu Morskiego, którego obszarem działania były port i wybrzeże polskie od Elbląga do Kołobrzegu.

Przedwojenny budynek Urzędu Morskiego w Gdyni nie ucierpiał na skutek działań wojennych, jednakże Główny Urząd Morski został zlokalizowany w Gdańsku-Wrzeszczu przy ul. Grunwaldzkiej.

Budynek w Gdyni  (przedwojenna siedziba Urzędu Morskiego) stał się siedzibą Biura Odbudowy Portów – powołanego przez Kolegium Ministra Przemysłu. W obiekcie miały swoją siedzibę:  Kapitanat Portu w Gdyni, część Urzędu Celnego i Portowa Służba Zdrowia.   Rozporządzeniem z dnia 9 grudnia  1947 r. o ustanowieniu urzędów morskich i kapitanatów portów  Minister Żeglugi ustanawia: Gdański Urząd Morski z siedzibą w Gdańsku-Wrzeszczu i Szczeciński Urząd Morski w Szczecinie. Powołanie Koszalińskiego Urzędu Morskiego z siedzibą w Słupsku następuje w maju 1951 r. ale formalnie Urząd Morski w Koszalinie z siedzibą w Słupsku powstał w 1954 r.

Powrót Gdańskiego Urzędu Morskiego do obecnej siedziby w Gdyni przy ul. Bernarda  Chrzanowskiego 10 następował stopniowo na początku  lat 50-tych ubiegłego stulecia.

Obok czynności bieżących, opartych na przepisach okresu międzywojennego, administracja morska musiała zająć się przede wszystkim zniszczoną gospodarką całego wybrzeża, w trzech wielkich portach. Porty, ich urządzenia, oznakowanie nawigacyjne, tory podejściowe musiały zostać szybko zbadane i uruchomione dla natychmiastowego wykorzystania do przyjmowania towarów przychodzących z UNRA, czy też importowanych – jak również towarów eksportowanych (w tym przede wszystkim węgla). Aby port Gdynia mógł normalnie funkcjonować, należało go odblokować i rozminować. Naczelnym zadaniem kształtującym pracę Głównego Urzędu Morskiego, po procesie wstępnego uporządkowania portów, była ich odbudowa,  przy czym Główny Urząd Morski pełnił tutaj rolę koordynatora, wydawał wiążące decyzje dotyczące kolejności działań, zatwierdzał plany oraz nadzorował utworzone resortowe Biuro Odbudowy Portów. Ten wielki wysiłek ludzi, bez podstawowego wynagrodzenia, często niedokarmionych, zaowocował już w lipcu 1945 roku, kiedy to do portów w Gdyni i w Gdańsku weszły pierwsze statki handlowe; wkrótce potem (w kwietniu 1946 roku) pierwszy statek zawinął także do Portu w Szczecinie.

Na mocy rozporządzenia Ministra Żeglugi – Główny Urząd Morski w Gdyni z dniem 1 stycznia 1948 roku uległ likwidacji. W jego miejsce powołano Gdański Urząd Morski z siedzibą w Gdańsku-Wrzeszczu oraz Szczeciński Urząd Morski z siedzibą w Szczecinie. 1 stycznia 1950 roku – na podstawie uchwały Komitetu Ekonomicznego Rady ministrów – powstały zespoły portowe: Gdynia-Gdańsk oraz Szczecin-Świnoujście. Przedsiębiorstwa te nosiły nazwę „Zarządów Portów” . Od 1952 roku zadania związane z ratownictwem na morzu przeszły do Polskiego Ratownictwa Okrętowego (PRO), zaś przy urzędach morskich pozostało jedynie ratownictwo brzegowe (w 1982 roku przekazane do PRO). W 1954 roku połączono Morskie Urzędy Rybackie z Urzędami Morskimi.

Po wielu latach licznych eksperymentów, w dniu 2 lutego 1955 roku ukazał się dekret o terenowych organach administracji morskiej. Urzędy zostały określone jako terenowe organa administracji morskiej na obszarze morskich portów, przystani, morskich wód wewnętrznych i terytorialnych oraz pasa nadbrzeżnego. Zarządzeniem Ministra Żeglugi z dnia 21 marca 1955 roku – będącym aktem wykonawczym do ww. dekretu- powołano do życia trzy urzędy morskie, tj. Urząd Morski w Gdyni, Urząd Morski w Szczecinie i Urząd Morski w Słupsku. Dokonana regulacja prawna doprowadziła do zmiany zadań urzędów w dziedzinie gospodarczej wykonywanych w latach 1945-1955; uwypukliła zadania o charakterze publiczno-prawnym, koncentrując je w głównej mierze na problematyce szeroko pojętego bezpieczeństwa żeglugi. O wszechstronnej działalności publiczno-prawnej terenowych organów administracji morskiej świadczyło również przyznanie im uprawnień w zakresie nadzoru techniczno-budowlanego i dozoru technicznego, jak również ochrony i administracji rybołówstwa morskiego oraz ochrony polskiej strefy rybołówstwa morskiego. Oprócz działalności publiczno-prawnej urzędy morskie prowadziły działalność o charakterze administracyjno-technicznym, która w istocie rzeczy oznaczała prowadzenie działalności gospodarczej. W tej dziedzinie zadania sprowadzały się do:

-    utrzymywania w stanie żeglowności torów podejściowych, poprzez pogłębianie torów wodnych i akwenów portowych oraz zarządzanie portami i przystaniami nie przekazanymi w użytkowanie innym jednostkom gospodarki uspołecznionej,
-    budowy, utrzymania i ochrony umocnień brzegowych, wydm i zalesień ochronnych w pasie technicznym,
-    utrzymywania oznakowania nawigacyjnego, jego modernizacji i rozbudowy (Urząd Morski w Gdyni i Szczecinie).

Kolejne zmiany wprowadzono ustawą z dnia 21 marca 1991 roku o obszarach morskich Rzeczypospolitej Polskiej i administracji morskiej (aktualnie obowiązująca), która określiła położenie prawne obszarów morskich (w tym pasa nadbrzeżnego) oraz organy administracji morskiej i ich kompetencje. Określono także zakres działalności dyrektorów Urzędów Morskich. Wewnętrzną strukturę organizacyjną i zasady działania komórek organizacyjnych, kapitanatów i bosmanatów portów określają regulaminy organizacyjne wydane zarządzeniami dyrektorów urzędów morskich wg. ich właściwości terytorialnej.

Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Gospodarki Morskiej i Żeglugi Śródlądowej  z dnia 15 stycznia 2020 roku w sprawie zniesienia Urzędu Morskiego w Słupsku, mienie Skarbu Państwa, będące w dyspozycji zniesionego Urzędu Morskiego w Słupsku, w tym nieruchomości znajdujące się w trwałym zarządzie lub użytkowaniu, znajdujące się na obszarze województwa pomorskiego  przeszły w dyspozycję, trwały zarząd lub użytkowanie dyrektora Urzędu Morskiego w Gdyni (m.in. Porty Morskie w Łebie, Rowach i Ustce), natomiast te znajdujące się na obszarze województwa zachodniopolskiego podlegają obecnie dyrektorowi Urzędu Morskiego w Szczecinie.

*******

Tekst składa się z obszernych fragmentów artykułu autorstwa prof. kpt.ż.w. Daniela Dudy, który ukazał się w 1995 roku w czasopiśmie Polskiego Towarzystwa Nautologicznego – NAUTOLOGIA. Wykorzystano w nim również zapiski Andrzeja Matulewicza, wieloletniego pracownika Urzędu Morskiego w Gdyni (m.in. Naczelnika Wydziału Administracyjno-Gospodarczego).

Serdecznie zachęcamy również do lektury, która z okazji 100-lecia naszego Urzędu zostanie wydana w wersji książkowej:  Daniel Duda „Dyrektorzy Urzędu Morskiego w Gdyni okresu międzywojennego. Cz VIII. Przyczynek do dziejów polskiej administracji morskiej”.